Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
134
Xüsusən sənətkarlıq cəhətindən ―Uçurum‖ 1910-cu ildə yazılmış ―Ana‖ əsərindən çox qüvvətlidir. Əgər ―Ana‖ dram sənəti ilə yenicə maraqlanan gənc bir şairin əsəri idisə, ―Uçurum‖ artıq öz sənətində püxtələşmiş bir dramaturqun əsəri sayılmalıdır. Buna görə də ―Uçurum‖u 1905-1906-cı illərdə və məhz bizə məlum olan şəkildə yazılmış bir əsər hesab etmək mümkün deyildir. Bütün bunlardan bu nəticəni çıxarmaq olar ki, ―Uçurum‖un ilk variantı, bəlkə də eskizi, planı, xarak- terlərin səciyyəsi həqiqətən Cavidin Türkiyədə oxuduğu illərdə qaralanmış, lakin şair 1917-ci ildə mövzu üzərində əsaslı surətdə işləyib, əsərini tamamlamışdır. Əsər 1917-ci ildə yazılsa da, hər halda bu faciədə Cavid vaxtı ilə (1905-1909) İstanbulda oxuduğu zaman yaxından tanış ola bildiyi müxtəlif məsləkli gənc türk zadəganlarının həyatını, onların əxlaqını, məişətini və özünün bu zadəganlar mühitinə olan münasibətini göstərmək istəmişdir. ―Uçurum‖da romantik üslubda yazılmış ailə faciəsi idi. Burada kor-koranə Fransa aristokrat məişətini və əxlaqını təqlid etmək nəticəsi olaraq gözəl, səmimi bir ailə alt-üst olur, arada çox qiymətli bir istedad korlanır, eyşü işrətə, əxlaqsızlığa, sərxoşluğa uyub, çıxılmaz uçuruma yuvarlanır. Bu gənc istanbullu bir zadəgan ailəsinə mənsub olan rəssam Cəlaldır. Cəlal sənətini təkmilləşdirmək, müşahidələrini zənginləşdirmək arzusu ilə yaşayır. Yenicə evləndiyi, İstanbuldan uzaq, ―köy mühitində‖ yaşayıb tərbiyələnmiş gözəl Göyərçini evdə qoyub səyahətə çıxır. Göyərçinin dünya görmüş, savadlı, bir az da el adət-ənənələrinə və əxlaqına möhkəm bağlı olan atası Cəlalı başa salır ki:
Avropada işıq da var, zülmət də, Orda səfahət də var, fəzilət də. O bir əngin dəniz ki, pək qorxuncdur, İnsan gah inci bulur, gah boğulur... 1
1 H.Cavid. ―Uçurum‖, Bakı, Azərnəşr, 1926, səh. 37. 135
Lakin Cəlal bu nəsihəti yaddan çıxarır, Parisə gəlcək bir rəqqasənin, ―İran şahzadələrindən tutmuş moskvalı qraflara qədər bir çoxlarını əlində oynatmış olan‖ hiyləgər Anjelin toruna düşür. Anjel məharətlə Cəlalın bütün qəlbinə, ruhuna hakim olmağa başlayır. Aylar ötüb keçir, Göyərçinin bir körpəsi də olur. Ana gecə-gündüz rahatlıq bilməyərək həsrətlə Cəlalın yolunu gözləyir, ayrılıq dərdindən saralıb solur. Nəhayət, Cəlal gəlib çıxır. Rəqqasə Anjeli də özü ilə bərabər gətirir. İndi o artıq istedadı ilə çoxlarını heyran edən, ümidlər verən əvvəlki rəssam Cəlal deyil, əyyaş, əxlaqsız bir cavandır. Bu bəs deyilmiş kimi Cəlal hələ məsum Göyərçinlə də vəhşicəsinə rəftar edir: ona böhtanlar atır, uşağını görmək istəmir. Göyərçini bezdirməyə, evdən qaçırmağa çalışır. Zavallı gənc qadın körpəsini mərhəmətsiz ərinə uzadıb: ―Cəlal, mərhəmət! Bu tiflə mərhəmət!‖ deyirkən Cəlal onu vurub yerə yıxır. Dilsiz körpə, ananın qucağından düşüb, daşlara dəyib ölür. Bədbəxt gəlinin yenə ata yurduna, kəndə qayıdır. Az son- ra Anjel də köhnə bir fransalı aşiqinə qoşulub, İstanbulu tərk edir. Cəlal tutduğu murdar əməlindən peşman olursa da, bu peşmançılıq fayda vermir. Axırda o özünü uçuruma atıb öldürür‖. ―Uçurum‖la Cavid təsirli, sarsıdıcı bir ailə faciəsi yaratmışdı. Əsərin son pərdəsində Göyərçinin atası Uluğ bəyin sözləri faciənin əsas ideyasını daha aydın əks etdirirdi:
O gün ki İstanbulda gənclik fransızlaşdı, Getdikcə türk övladı uçuruma yaxlaşdı. Yurdumuzu sardıqca düşkün Paris modası, Hər kəscə örnək oldu sərsəm firəng ədası. Sərxoşluq, ağılsızlıq sardı bütün gəncləri, Zəhərləndi getdikcə məmləkətin hər yeri. Avropadan, fəzilət, hümmət, ciddiyyət, vüqar — 136
Dururkən yalnız çürük bir zübbəlik 1 aldılar. Həqiqətən, Türkiyənin tarixi və bir çox türk yazıçılarının özlərinin etirafı, əsərləri göstərir ki, müəyyən dövrdə türk zadəgan gənclərinin Avropadan qabaqcıl elm, fənn, texnika və sənayeni öyrənmək əvəzinə Avropa feodal və burjua aristokratlarının düşkün əxlaq və vərdişlərini, dəblərini mənimsəmələri müəyyən qrup türk ziyalılarının həyatının ən faciəli cəhətlərindən biri olmuşdur. Əgər Cavid Türkiyədə yalnız dörd il yaşadığına baxmayaraq bu həyatın faciəli cə- hətlərindən birini dərk etmişsə, bu onun türk həyatına açıq, tənqidi bir gözlə baxdığını göstərirdi. ―Uçurum‖da şairin görüşlərində olan ziddiyyətləri, müəyyən mənfi cəhətləri əks etdirən səhnələr də yox deyildi. Məsələn, onun bu əsərdə yaratdığı müsbət surətlərdən biri, Göyərçinin atası qoca Uluğ bəydə müəyyən dərəcədə köhnəliyi idealizə etmək, patriarxal adət-ənənələri üstün tutmaq meyli vardır. Gənc fəlsəfə maraqlısı Əkrəm də kənd həyatını şəhər həyatına qarşı qoyan, cəmiyyətdən mümkün qədər uzaq gəzməyə çalışan, çox sevdiyi fəlsəfənin də boş, gərəksiz olduğu nəticəsinə gələn bir skeptik idi. Əkrəm ümumiyyətlə Qərb mədəniyyətinə xor baxır, müsəlman Şərqinin patriarxal həyatını, adət-ənənələrini idealizə edir. Cavidin Türkiyədə belə tiplərə də rast gəldiyini qətiyyən şübhə altına almaq olmaz. Onun əsərinin zəif cəhəti bu surətlərdə deyil, bəlkə şairin onlara, xüsusən Uluğ bəy və Əkrəmə müəyyən dərəcə rəğbət bəsləməsində idi. Cavid bu əsərində türk zadəgan gənclərinin təqlidçiliyinin, modaçılığının çox mənfi bir görüş, mənfi bir əxlaqi keyfiyyət olduğunu düzgün dərk etdiyi halda, bundan daha mənfi bir keyfiyyət olan türkçülüyün, köhnə adət-ənənələri inadla müdafiə etmək və onu yeniliyə qarşı qoymaq xəstəliyinin Türkiyə ictimai mühitində çox mürtəce bir görüş olduğunu dərk etməmiş, hətta
1
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|