Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. ―UÇURUM ‖
131
çarizmin sərnigun olmasına heç kəsdə şübhə qalmır. Rauf sevinclə deyir: ―Arkadaşlar! Artıq zəncirlər qırıldı. Haqq yerini buldu. İştə inqilab marşı! Of, nəhayət istibdad heykəli devrildi, Rusiya çarlığı məhv oldu. İştə səadət günəşi parlayır, hürriyyət pərisi gülümsəyir. Bu gün məzlumlar üçün ən şərəfli bir bayram, zalımlar üçün ən qorxunc bir intiqam günüdür‖. 1
müsbət münasibət Cavidin həmin ildə yazdığı ―haqqını sən mübarizə ilə ala bilərsən‖ adlı lirik şeirində də çox aydın görünürdü. Həmin şeirində Cavid öz vətəndaşlarını bu inqilabi təbəddülatdan dərs almağa çağırırdı:
Seyrəlir, bax, yavaş-yavaş zülmət, Barı dan ulduzundan al ibrət. Arkadaş, yoldaş, ey vətəndaş, oyan! Yatma, artıq yetər, dəyişdi zaman! 2
Cavidin ―Şeyda‖ faciəsində yaratdığı inqilabçı tiplər tamamilə proletar inqilabı ideyalarına yiyələnmiş, tam şüurlu inqilabçılar deyildi. Onlar proletar hərəkatına münasibətləri etibarı ilə də bir-birindən fərqlənirdilər. Məsələn, Qara Musa yoldaşları ilə əlbir olub, sahibkarlara qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə anarxist bir yol tutur, özünü ―səfillər kralı‖, ―sərsərilər sultanı‖ adlandırır, kimsəyə qarışmır, tək-tənha gəzir, sahibkarlardan şəxsi intiqam almaq fikri ilə yaşayır, inqilabçılığı da onunla bitir ki, mətbəə müdiri Məcid əfəndini öldürür, həbsxanaya düşür. Bütün bunları Musa ona görə edir ki, Məcid əfəndi kimi sahibkarlar bir kərə başa düşsün ki, ―yalnız yaşamaq yox, yaşatmaq da lazımdır‖. Musanın qardaşı Yusif isə ―heç bir təsəlli istəməm, ölüm məncə ən sevimli bir təsəlli, ən dəyərli bir xilaskar‖ deyib inildəyir, ancaq sahibkarlara nifrət etməklə kifayətlənir.
1
―Şeyda‖, Azərnəşr, Bakı, 1925, səh. 68.
2 ―Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı‖, 1918, № 1-2.
132
Əsərin qəhrəmanı Şeydaya gəlincə, o daha mürəkkəb, daha ziddiyyətli bir surət idi. Müəllifin bu romantik qəhrəmanında bir tərəfdən yeni əsrin insanına məxsus olan keyfiyyətlər— inqilabçı Bakı mühitinin yetişdirdiyi və işçi hərəkatına rəğbət bəsləyən gənc ziyalılara məxsus tələbkarlıq, mübariz vətəndaşlıq, üsyankar ruh, həqiqətin üzünə dik baxmaq və real düşüncə, ikinci tərəfdən isə müəllifin Cəmil bəy, Şeyx Sənan kimi ilk qəhrəmanlarına xas olan xəyalpərvərlik, ifrat hissiyyatçılıq, bərk ayaqda torpaqdan üzülmək kimi xüsusiyyətlər birləşirdi. Bir tərəfdən inqilabi marşlar yazan, fəhlələr arasında inqilabi təbliğat aparan Şeyda, ikinci tərəfdən həyatdakı boşluq və mənasızlıqdan şikayətlənir, ―könlümü sevindirəcək heç bir ümid yox, heç bir təsliyət yox. Xəyalımı oxşayacaq bir şölə, bir ildız arayıram da, bula bilmirəm‖ 1 —
deyirdi. Əsərin son həbsxana səhnəsində Şeyda daha qəribə bir eşq, sevda dəlisi kimi göstərilir. ―Maral‖ faciəsində Cəmil bəy Humayın xəyalı ilə sayıqladığı kimi, Şeyda da bir az əvvəl təsadüfi bir güllə ilə ölən bir qızın — Rozanın xəyalı ilə yaşayır. Yuxuda Şeyx Sənana göründüyü kimi, ona da ―behişti mənzərələr‖ görünür. O, qara geyimli ölüm mələyi ilə qarşılaşır. Ölüm mələyi ―aşiqlərin ruhunu barışdırmağa, onlara əbədi nişan üzüyü gətirməyə‖ gəlmişdir... “Şeyx Sənan‖da Şeyx Hadi Sənanı yuxuda mələklər, pərilər əhatəsində göylərə yüksələn gördüyü kimi, Şeydanın da mühərrir yoldaşı Rauf həbsxanada yuxuda ―nurani bir zatın‖ göydən enib, həbsxananın divarlarını uçurduğunu görür. Bütün məhbuslar quş kimi qanadlanıb uçurlar, azadlığa çıxırlar; Şeyda isə onlardan fərqli olaraq, uçduqca uçur, nəhayət buludlara qoşularaq büsbütün gözdən itir... ―Şeyda‖ faciəsində başqa zəif cəhətlər də yox deyildi. Şairin inqilabçı Bakını müşahidələrindəki birtərəflilik göz qabağında idi. Bununla belə əsər elə bir şəraitdə yazılmışdı ki,
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 270. 133
əksinqilabçı mətbuat, burjua və liberal-burjua mühərrirləri inqilabi ideyalara qarşı
mübarizə aparır,
millətin ―vahidliyindən‖, ―bölünməz‖ olduğundan yazır, yoxsullarla zənginləri, kapitalistlərlə fəhlələri, kölə vəziyyətində yaşayan kəndlilərlə mülkədarları ittifaqa, sülhə girişməyə çağırırdılar. Hüseyn Cavid isə, öz görüşlərindəki bütün ziddiyyətlərə, həyat müşahidələrinin birtərəfliliyinə baxmayaraq, əksinqilabçı və liberal burjua mühərrirlərinin əksinə olaraq, millətin zənginləri ilə zəhmətkeşləri arasında dərin uçurum olduğunu göstərir, ―füqərayi-kasibə‖ ilə onların ―qanını sorub-sümürən‖ varlılar arasında heç bir sülh və sazişin mümkün ola bilməyəcəyindən yazırdı. Bu görüşləri ilə Cavid onu əhatə edən əksinqilabçı, burjua və liberal-burjua yazıçılarından kəskin surətdə ayrılırdı.
3. ―UÇURUM ‖ Cavid yaradıcılığı ilə xüsusi məşğul olan marksist tənqidçilərdən Mustafa Quliyev 1926-cı ildə ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsində nəşr etdirdiyi ―Hüseyn Cavidin ―Uçurum‖u məqaləsində qeyd edir ki, ―Uçurum‖ 1905-1906-cı illərdə, müəllif Türkiyədə olduğu zaman yazılmışdır‖ 1 . İkinci tərəfdən, şairin özünün tərtib edib nəşr etdirdiyi əsərlərində, o cümlədən 1925-ci ildə çap olunmuş ―Şeyda‖ faciəsinin sonunda ―Uçurum‖un 1917-ci ildə yazıldığı və qeyri-mətbu əsər olduğu qeyd edilmişdir. Əsərin 1917-ci ildə yazılmış qeyri-mətbu faciə olduğu haqqındakı məlumat, heç şübhəsiz ki, Cavidi yaxından tanıyan Mustafa Quliyevə məlum idi. Çox ehtimal ki, tənqidçi ―Uçurum‖ haqqında məqalə üzərində işlərkən əsərin yazıldığı tarixi daha da dəqiqləşdirmək üçün müəlliflə danışmışdır. Ancaq bir həqiqət də var ki, ―Uçurum‖ istər sənətkarlıq, dil, üslub, istərsə məfkurə cəhətindən Ca- vidin Türkiyədə yazdığı əsərlərindən tamamilə fərqlənir.
1
Mustafa Quliyev. H.Cavidin ―Uçurum‖u, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 12.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|