Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
155
1918-ci ildə ―Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı‖ qəzetində nəşr etdirdiyi ―Haqqını sən mübarizə ilə ala bilərsən, yaxud həqiqi bir insanpərvərin ümum-zəiflərə xitabı‖ 1
adlı şeiri göstərir ki, bu illərdə Cavid məzlumların xilası üçün mübarizə yolunu daha üstün tutmuşdur. Lakin bir sıra başqa əsərlər, xüsusən ―Peyğəmbər‖ pyesi göstərir ki, şair sonrakı illərdə bu məsələdə yenə tərəddüd etmişdir. Odur ki, ―Həyat mübarizəsi‖ məsələsinin Cavid tərəfindən necə anlaşıldığını izah etməyə ehtiyac vardır. 1906-1917-ci illər
arasında Azərbaycan mətbuatı səhifələrində bir mülahizəyə tez-tez rast gəlmək olurdu: ―Həyat mübarizə meydanıdır‖. 1906-cı ildə Nəriman Nərimanov məqalələrinin birində yazırdı ki, ―Zindəganlıq, həyat nə olmağını keçmişdə filosoflar, şairlər tövrbətövr həll edirdilər. Kimisi həyat daimi bir müharibədir — deyibdir, kimisi həyat mənasız bir şeydir — deyibdir..., kimisi həyat məhəbbətdir — yazıbdır‖. 2
bütün bu köhnə anlayışlar yenidən baş qaldırmışdı. Bunların əksinə inqilabçı demokrat yazıçılar bu köhnə fikirlərə qarşı ―həyat mübarizə meydanıdır‖ şüarı ilə zəhmətkeşləri ictimai ədalətsizliyə, sinfi və milli əsarətə qarşı mübarizəyə çağırırdı- lar. Nərimanov bu məsələdən bəhs edərək bu nəticəyə gəlirdi ki, ―yaşamaq, diri olmaq əql və qəlb vasitəsilə qaranlığın qüvvələrilə mübarizə etmək deməkdir‖ 3 . Bu fikir sonralar məşhur inqilabçı demokrat Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin də əsərlərində geniş yer tuturdu. Xiyabani yazırdı ki: ―Təbiət bir ümumi mübarizə meydanıdır ki, burada qaliblər, zəfər çalanlar yaşamağa müqtədirdirlər. Bu böyük vuruşda, mübarizədə gücsüzlər və zəiflər yaşaya
1
fəlakət‖ şeiri idi. Şair birinci variantda olan artıq yerləri ixtisar etmiş və müəyyən əlavələrlə yenidən nəşr etdirmişdir. 2
―Həyat‖, 1906, № 109.
3 Yenə orada.
156
bilməzlər‖ 1 . ―Dünyada həyat qazanmaq, həyatı təmin etmək üçün gərək acizlikdən, zəiflikdən uzaq olasan. Yaşamaq üçün bütün həyati qüvvələri insan özündə cəmləşdirməli və səfərbərliyə almalıdır‖ 2
. Xiyabani yazırdı ki, ―Bəşəriyyət aləmində iki şey bir-biri ilə həmişə mübarizədədir: haqq və zor... Dünyadakı bütün bu keşməkeşlər və xarabaçılıqlar haqq ilə zorun düşmənçiliyi nəticəsindədir. Zoru haqqa tabe etməlidir... Bəşəriyyət heç bir vaxt haqqı ayaq altına almaq istəməmişdir...‖ 3
anlayışın tamamilə əksinə olaraq, mürtəce mühərrirlər ―Həyat mübarizə meydanıdır‖ şüarı altında XX əsrin ən qatı mürtəce nəzəriyyəsi olan sosial-darvinizmi və köhnə maltusçuluğu yayır, ―Həyat daimi müharibədən ibarətdir‖, ―insan insana qurddur‖ prinsipinə əsaslanıb, bu şüarlar altında irqçilik, mil- lətçilik fikirlərini təbliğ edib, müstəmləkə zülmünə, imperialist müharibəsinə haqq qazandırırdılar. Bu təbliğat 1906-1907-ci illərdə füyuzatçılar tərəfindən başlanmışdı. Hələ o vaxt Əlibəy Hüseynzadə yazırdı ki: ―Əbnayi-bəşər ələl-qeyrəl-mütənahiyyə təkəssür etməkdədir, mübarizeyi-həyatın da səbəbi budur‖ 4 .
daim yek digəri ilə rəqabət və mühiti-təbiiyyələri ilə müba- rizədə bulunur‖ 5 .
təbliğat daha güclənmişdi. 1912-ci ildə füyuzatçıların davamçısı, ―İqbal‖ qəzeti əməkdaşı S.Eynullayev bu nəticəyə gəlirdi ki: ―Bəşər arasında mübarizə hər bir yırtıcıdan, hər bir vəhşilər mübarizəsindən daha şiddətli olaraq davam etməkdədir
1
Qiyami Şeyx Məhəmməd Xiyabani, səh. 435.
2 Şərhi hali və iqdamati Şeyx Məhəmməd Xiyabani, be qələmn çənd nəfər əz dustani və aşinayani u, Berlin, əz intişarati İran-şəhr. Çapxaneyi İranşəhr, 1926.
3 Q. M ə m m ə d ə l i. X i y a b a n i, Azərnəşr, Bakı, 1949, səh.153
4
―Füyuzat‖, 1907, № 16.
5 Yenə orada, 1906, № 1.
157
və edəcəkdir‖ 1 . Eyni müəllif yenə başqa bir yerdə maltusçu- luğu təbliğ edərək yazırdı: ―Zərurəti-həyat cəmiyyəti- bəşəriyyənin artmasına nisbətən bir çox dəfə ziyadəsilə təzad ediyor... Bu səbəbdən millətlərin biri digəri üzərinə hücum edib, müharibə açmağa, onun toprağını almağa və kəndisini istila və istehlak etməyə məcbur olur‖ 2 . Bütün bu
nəzəri əllaməlikdən məqsəd imperialist müharibəsini və millətçilik ideyasını açıqdan-açığa doğrultmaq idi. Məsələn, eyni müəllif həmin ―İqbal‖ qəzetində nəşr olunmuş ―Mərakeşdə qiyam‖ adlı məqaləsində fransız imperialistlərinin Mərakeşdə törətdikləri cinayətlərə haqq qazandırıb, ümumiyyətlə hər hansı bir millətin öz mənafeyi xatirinə başqa bir milləti yer üzündən silməyə çalışmasını ―insan təbiətindən doğan qanuni bir hal‖ adlandırırdı. Mə- qalədə deyilirdi ki, ―bu xüsusda fransızlar zərrə qədər qəbahətli deyillər. Onlar kəndi vəzifələrini ifa edir, kəndi mənfəətlərini müdafiə edirlər‖ 3 . ―Dirilik‖, ―Şəlalə‖, ―Açıq söz‖ kimi qəzet və jurnallar da eyni yolla gedirdilər: XX əsri ―millətçilik əsri‖ adlandırıb, milli toqquşmanın, millətçilik ideyalarının guya tarixdən əvvəl, hələ ―buz dövründə‖ də mövcud olduğunu və millətlər arasındakı mübarizənin yeganə tərəqqi vasitəsi olduğunu sübuta çalışır- dılar. ―Şəlalə‖ jurnalında deyilirdi ki, ―devri-cəmudiyyədən tutmuş, milada qədər hər kəsdə milli etiqad, milli hissin mövcud olması görünür. Millətlərdə kin yaranarsa, irəliləmək müyəssər olur‖ 4 . Mürtəcelər imperialist müharibəsinin ən tüğyanlı illərində ―yeni fəlsəfənin‖ murdar mahiyyətini daha aydın büruzə verərək irqçilik nəzəriyyəsinin ―müsbət
təcrübəvi‖ nəticələrindən bəhs edirdilər. ―Açıq söz‖ qəzetində çap
1 ―İqbal‖, 1912, № 30. 2 Yenə orada, № 8. 3 ―İqbal‖, 1912, № 32. 4 ―Şəlalə‖, 1914, № 12.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|