Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bir halda ki, göydən enmiĢ bir mələk— 1
165
Cəfər Cabbarlı və bu kimi yazıçılar yeni inqilabi ideyalar cəbhəsindən olsa da, əsərlərinin mühüm bir qisminin mövzusunu keçmiş həyatdan alırdılar (―Oqtay Eloğlu‖, ―Köhnə dudman‖, ―Od gəlini‖, ―Dəli yığıncağı‖, ―Eşq və intiqam‖ əsərləri kimi). Cəlil Məmmədquluzadə yeni həyat hadisələrini, istismarçı siniflərin ölümünü əks etdirən ―Bəlkə
də qaytardılar‖, Ə.Haqverdiyev Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsindən bəhs edən ―Ağac kölgəsində‖ əsərini 1926-cı ildə yazmışdı. Cabbarlı ―Sevil‖i 1928-ci ildə, ―Almas‖ı 1930-cu ildə yazmışdı. 20-25-ci illərdə romantiklər, xüsusən Cavid kimi əvvəlləri daha çox ümumi məhəbbət ideyasına bağlı olan ziddiyyətli yazıçılar yeni həyatı qavramaqda və əks etdirməkdə çox çətinlik çəkirdilər. İkinci tərəfdən, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının ilk illərində möhkəm bir ədəbi təşkilatın yoxluğu sənətdə müasirliyin inkişafını müəyyən dərəcə ləngidirdi. Bu illərdə marksist tənqidinin hələ zəif olması da işə mənfi təsir edirdi. İlk yazıçılar təşkilatı (―Ədəbiyyat cəmiyyəti‖) 1925-ci ildə təşkil olunmuşdu. Ondan əvvəlki illər, demək olar ki, bir növ təşkilatsız yaradıcılıq illəri idi. Möhkəm bir yazıçı təşkilatının olmaması üzündən təcrübəli yazıçıları yeni yaradıcılıq əməllərinə cəlb etmək işi zəif idi. Bu zəruri işə təşkilati surətdə ancaq partiyanın 18 iyun 1925-ci il qərarından sonra başlanmışdı. Lakin bütün bu şəraiti nəzərə almaqla bərabər, 20-26- cı illərdə Cavidin yeni həyat haqqında yazmamasının səbəbini yalnız bu xüsusi şəraitdə axtarmaq sadəlik olardı. Əsas səbəb budur ki, bu illərdə Cavid sosialist inqilabının mahiyyətini başa düşməmişdi. Caviddə yeni həyat, bu həyatın böyük mənası və gələcəyi haqqında aydın bir təsəvvür yox idi; onda proletar inqilabının xilaskar roluna qəti bir inam da yox idi. Bu həqiqəti 166
gizlətməyə ehtiyac yoxdur. Əgər bu cəhəti nəzərə almasaq, biz inqilabın və yeni həyatın sonrakı illərdə Cavid yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsirləri də düzgün qiymətləndirə bilmərik. Proletar inqilabı, kəskin sinfi mübarizə dövrü və şəraiti Cavidin gözləmədiyi, o vaxta qədər təsəvvür edə bilmədiyi yeni bir aləm idi. Cavid uzun müddət əsərlərində ―həyat mübarizədir, haqqını sən mübarizə ilə ala bilərsən‖ deyib coşduqda sadəcə olaraq zəiflər üçün əlverişli olan müəyyən xeyirxah bir ideyanın həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Proletar inqilabı isə belə mücərrəd ―xeyirxahlıq‖ ideyasından, məzlumların halını ―bir qədər yaxşılaşdırmaq‖ məqsədindən uzaq idi; mücərrəd, ümumi məhəbbət mövhumatına zidd idi. Bu inqilab köhnə cəmiyyətin nəinki siyasi təsisatını, habelə cəmiyyətin zülm və haqsızlığa əsaslanan iqtisadi-ictimai təməllərini də kökündən sarsıtmışdı və amansız sinfi mübarizə yolu ilə köhnə münasibətlərin xərabələri üzərində yeni cəmiyyət qurur, yaradırdı. Proletar inqilabının bu böyük amalı və cəmiyyəti yenidən qurmaq işi, mücərrəd, ümumi məhəbbət fəlsə- fəsinə aludə olmuş romantik şairə çatmırdı. Bu illərdə Cavidin siyasətdən uzaqlaşması, ―ədəbiyyat, sənət başqa, təbliğat başqadır‖ və ya ―romantik şairin keçmişdən yazması təbiidir‖ deyib bəhanə gətirməsi, tarixi mövzulara, uzaq və yaxın keçmişə əl atması da buradan irəli gəlirdi. Cavid heç bir əsərində proletar inqilabına zidd cəbhə tutmamışdı; o, inqilaba mənfi münasibət bəsləmirdi; eyni zamanda o, susur, hələ inqilabın xeyrinə bir söz də demirdi. Yuxarıda deyildiyi kimi, Cəlil Məmmədquluzadə, C.Cabbarlı, Ə.Haqverdiyev və bir çox başqaları keç- mişdən yazsalar da, onlar bu əsərlərində də, inqilabın ilk illərində də yeni dövrün yazıçıları idilər, yeni cəmiyyət 167
quruculuğuna xidmət edirdilər. Onlar keçmiş həyata da bu günün nöqteyi-nəzərindən yanaşırdılar. Cavid isə xüsusən ―Topal Teymur‖ əsərində keçmişə bu nöqteyi- nəzərdən yanaşmırdı. Özünün
mücərrəd, ümumi
məhəbbət və həyat mübarizəsi haqqında birtərəfli, idealist görüşləri cəbhəsindən yanaşırdı. Bütün bunlar onu ciddi məfkurə tərəddüdlərə aparıb çıxarmışdı. Cavidin ―Uçurum‖ faciəsində fəlsəfə maraqlısı Əkrəm rəssam Cəlalı nəzərdə tutaraq:
— dedikdə gənc İldırım ona belə cavab verir:
Çox qəribədir ki, Cavid 1917-ci ildə yazdığı ―Uçu- rum‖da İldırımın dili ilə peyğəmbər, Hirra və mələyi ―əfsanə‖ adlandırdığı, ―həqiqət əsrində‖ belə xəyalların mənasız olduğunu təsdiq etdiyi və ondan əvvəlki ―Şeyx Sənan‖, ―Bir xatirə‖ kimi əsərlərində bu mövqedə durduğu halda, ―Peyğəmbər‖ əsərində özü bu mütərəqqi fikirlərdən uzaqlaşır, Əkrəmin səviyyəsinə enirdi. ―Peyğəmbər‖ dramının ilk səhnəsində remarkada Cavid Məhəmmədi Hirra dağında məhz ―Uçurum‖da Əkrəmin təsəvvür etdiyi şəkildə göstərir, bu köhnə zövqə
1 ―Uçurum‖, Bakı. Azərnəşr, 1926, səh. 10. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|