Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

174 

1909-10-cu  illərdə  təbliğ  etdiyi  bu  fikri  şair 

―Peyğəmbər‖də yenə Məhəmmədin dili ilə təkrar edir: 

 

Övlad eĢqiylə çırpınan  

Bir qadın könlü Ģübhəsiz, 

Sayğısız qızlarınkından  

Daha bakir, həm ləkəsiz.

1

 

 

Dramda  peyğəmbərin  dili  ilə  təbliğ  olunan  hüquq 

bərabərliyi ideyasının, əsarət, köləlik, mövhumat, xurafat 

və  sair  əleyhinə  olan  fikirlərin  də  birinci  növbədə 

müəllifin öz fikirləri, öz qənaətləri olduğunu sübut etmək 

mümkündür. 

Doğrudur, 

Məhəmməd 

quldarlıq 

münasibətlərini  pisləmiş,  qul  alıb  satmağı  qadağan,  qul 

azad etməyi isə  savab  elan  etmişdir; lakin  ikinci  tərəfdən 

onun  ―qul  sahibləri  ilə  qullar  allahın  nəzərində 

bərabərdirlər‖  təlimi  qul  sahiblərinin  mənafeyinə  xidmət 

edirdi. Bunun nəticəsidir ki, onun hakimiyyəti zamanında 

Ərəbistanda  quldarlıq  sistemi  nəinki  ləğv  edilməmiş, 

əksinə, başqa şəkildə möhkəmlənmişdir. Cavidin əsərində 

isə  Məhəmməd  qullar,  yoxsullar  tərəfində  durub,  onların 

rəhbəri kimi hakim təbəqələrə qarşı çıxır. 

Şairin bu əsərdə Məhəmmədin dili ilə təbliğ etdiyi: 

 

Əvət, ən doğru, ən gözəl ayin. 

Əhli-vicdanə busə, xainə kin,

2

 — 

 

—  kimi  fikirlər  də  onun  1910-cu  ildən  başlayaraq  müx- 

təlif  əsərlərində  həyat  mübarizəsi  məsələsi  ilə  əlaqədar 

olaraq təbliğ etdiyi fikirlər idi. 

Dramın  ekspozisiyasında  Cavid  Məhəmmədi  mütə- 

fəkkir,  şair  təbiətli  bir  insan  kimi  göstərir,  göydən  enən 

                                                 

1

 ―Peyğəmbər‖, səh. 48, 49. 

2

 ―Peyğəmbər‖, səh. 9. 

---

 

175 

Mələk də ona: 

 

Bax Ģu əngin fəza, Ģu quytu dəniz, 

Nə qədər xoĢ, nasıl gözəl, ləkəsiz! 

UçuĢur hər tərəfdə yıldızlar, 

Rəqs edir sanki nazənin qızlar.  

Həp birər Ģeir, sən də bir Ģair,

1

— 

 

—  deyə  Məhəmmədin  hər  şeydən  əvvəl  şairliyinə  işarə 

edir. Peyğəmbərin şair təbiətini ikinci pərdədə gözəl ərəb 

qızı  Şəmsa  da  müşahidə  və  təsdiq  edir:  ―O  pək  zərif  bir 

şair‖. Şəmsanın fikrincə Məhəmməd şairdir, həm də guya 

məddahlığa, yaltaqlığa, kinə, qərəzçiliyə düşmən olan bir 

şairdir: 

 

...Ən böyük Ģairlər  

Ona qarĢı diz çökməli; 

İmrəlqeys kimi ərlər 

Susmalı, boyun bükməli. 

Əvət bizdə nə çox Ģair, 

Onlara bir zənbil xurma, 

Ya Ģərab, ya bir altun ver, 

Mədh edərlər səni... amma, 

O düĢməndir yaltaqlığa,  

Həm kindən, qərəzdən qaçar, 

GeniĢ ruhi sanki fəza, 

Daim yüksəklərdə uçar...

2

 

 

Hərçənd  Məhəmmədin  orta  səviyyəli  bir  şair  olduğu 

haqqında  rəvayət  vardır.  Lakin  bu  heç  də  onu  bir  şair 

kimi  bu dərəcəyə  yüksəltməyə  haqq  vermir.  Şübhə etmək 

olmaz  ki,  Şəmsanın  dili  ilə  deyilən  bu  fikir  Cavidin 

                                                 

1

 Yenə orada, səh. 54-55. 

2

 ―Peyğəmbər‖, səh. 31-32. 

---

 

176 

özünün 

şeir, 

sənət, 

sənətkar 

haqqında 

şəxsi 

mülahizələrindən başqa bir şey deyildir. 

Yenə  ikinci  pərdədə  Peyğəmbər  özü  də  şair  olduğunu, 

lakin ―sidqü səfa‖ şairi olduğunu söyləyir: 

 

ġairəm, bəslədiyim sidqü səfa, 

Çırpınıb izlədiyim nuri-düha. 

Daima ruhimi oxĢar cəbərut, 

ġe’rü ilhamımı dinlər mələkut. 

Mən fəqət hüsni-xuda Ģairiyəm, 

Yerə enməm də, səma Ģairiyəm.

1

 

 

Əgər  Cavid  Məhəmmədi  ilk  səhnədən  mütəfəkkir  şair 

kimi  göstərirsə,  xəyali  surət  olan  Mələyi  də  mifoloji 

qənaətlərə  uyğun  bir  şəkildə  şeir,  sənət,  idrak  və  zəka 

ilahəsi  kimi  təqdim  edir.  Məhəmmədin  ―sən  nəsin, 

söylə?‖ sualına Mələk: 

 

Mənmi? 

ġeir, hikmət, zəka ilahəsiyim. 

Ulu dahilərin nədiməsiyim.

2

 — 

 

—  cavabını  verir.  Eyni  zamanda,  Mələk  əlavə  edir  ki, 

onunla,  yəni  şeir,  hikmət,  zəka  ilahəsi  ilə  şair-mütə- 

fəkkir Məhəmməd arasında heç bir fərq yoxdur:

 

 

Ayrı olsaq da iĢtə hər ikimiz, 

Bir rübabın inildəyən səsiyiz. 

 

Yaxud: 

 

Mən sənəm, sən də mən, ĢaĢırma, əvət.,. 

                                                 

1

 Yenə orada. 

2

 Yenə orda, səh, 6. 

---

 

177 

Mən sənin əqlinəm, fəqət daim 

ġu qiyafətlə zahir olmadayım.

1

 

 

Deməli,  əsərin  hələ  hazırlıq  səhnəsində  Cavidin 

yaratdığı  Məhəmməd  surəti  mahiyyət  etibarilə  mövhum 

allah  elçisi  səciyyəsini  itirib,  ―Şeyx  Sənan‖  faciəsində 

Sənanın  dediyi  kimi,  ―adi  bir  bəşərə‖  çevrilir.  Mələk 

surəti  də  şairanə  və  filosofanə  ilham  və  idrakın  simvolu 

olur.  Başqa  sözlə,  Məhəmmədin  allahı  şeir,  hikmət 

allahına,  ona  ilham  gətirən  mələk  isə  sənət  ilahəsinə 

çevrilir. 

Beləliklə  də  tarixin  nişan  verdiyi  ―təbiət  və  fəlsəfə 

elmlərindən  xəbərsiz‖  Məhəmməd  itib  gedir,  onu 

romantik  şair  xəyalının  məhsulu  olan  başqa  bir 

Məhəmməd əvəz edir. 

Birinci  pərdədə  Məhəmmədin  düşüncə  və  arzuları  orta 

əsrin  ―eşqi-mütləq‖ə,  ―hüsni-mütləq‖ə  qovuşmaq  istəyən 

sufi  şairlərinin  arzu  və  düşüncələrini  xatırladır.  Bu 

halında  Məhəmməd  bir  qədər  də  sadəlövh,  sufi,  təriqətçi 

və  müəyyən  dərəcədə  dini  ehkama,  mövhumat  və 

xurafata  düşmən  olan  bir  şairdir.  O,  göylərə  uçmaq, 

allahı gözü ilə görmək istəyir: 

 

Anlamam bir Ģu ölçüsüz, Ģu dərin, 

ġu qaranlıq çiçəkli pərdə neçin? 

Məni yalnız düĢündürən Ģu məal  

Həp bu, yalnız bu, daima bu sual. 

Uça bilsəydim iĢtə ən əvvəl  

Onu bir tarda parçalar da həmən, 

QovuĢardım o hüsni-mütləqə mən.

2

 

 

Məhəmməd  mümkün  olmayan  arzular  bəsləyir.  Bura-

                                                 

1

 ―Peyğəmbər‖, səh. 6-7. 

2

 Yenə orada, səh. 9-10. 

---