Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ah, əvət həp dəyiĢdi ruhi-bəĢər, Hökm edər Ģimdi baĢqa fəlsəfələr. Həqq, ədalət, təbiət iĢtə bu gün Əbd məzluma qarĢı pək küskün...
- (―Məzlumlar üçün‖ Ģeiri).
185
Əlbəttə, bu fikirlər Cavidin dini, etiqadların ictimai köklərini materialistcəsinə dərk etdiyini sübut etmir. Bu olsa-olsa, dinin idealist fəlsəfə cəbhəsindən tənqididir. Lakin bu xüsusda yuxarıda bəhs edilmişdir. Burada bizim aydınlaşdırmaq istədiyimiz fikir budur ki, əgər bu mülahizələr, yəni ―dini etiqadlar insan xəyalının məhsuludur‖ fikri Cavidin ―Peyğəmbər‖ əsərində əsas yer tutmuşsa, bu fikirləri Məhəmmədə yox, Cavidin özünə isnad verməyə dəlillər çoxdur. Cavidi həmişə düşündürən və ―Peyğəmbər‖də də öz əksini tapan əsas fikirlərdən biri bu olmuşdur ki, bəşəriyyəti xilas edəcək yeganə bir vasitə, bir qurtuluş yolu varsa, o da məzlumların silaha sarılmalarıdır, ən yüksək bəşəri fikirlərin, ən ali, xeyirxah ideyaların qılıncla, qüvvətlə birləşməsidir. Bu fikir Caviddə birinci dünya müharibəsi dövründə əmələ gəlmişdi. Müharibə dəhşətlərindən şair bu nəticəni çıxarırdı ki, təxribatçı, şər ideyaların, cahangirlik fikirlərinin qılıncla, zorakılıqla birləşməsi bəşər həyatında böyük fəlakətlər törədir, gücsüzlər, zəiflər, haqq və ədalət ayaq altında tapdanıb gedir. Buna haqq sözlə, böyük, xeyirxah, xilaskar ideyalarla qılıncın birləşməsi cavab verməlidir. Müharibəyə qədər şairin özünün də bəzən hərarətlə müdafiə etdiyi ümumi məhəbbət ideyası indi onun nəzərində çox birtərəfli, vecsiz, hətta mənasız görünürdü. Şair Şərqin bu köhnəlmiş ümumi məhəbbət ideyasını indi sadəcə nəşəli, şairanə bir xülya, zövqü oxşayan sevimli bir röya adlandırırdı:
186
Gücsüzün həp nəsibi zillətdir. (―Məzlumlar üçün‖ Ģeiri). Yaxud:
Fünunü fəlsəfədən zövq alan böyük üdəba Zəif üçün didinib çırpınıb yorulmuĢlar, Fəqət nəticədə, həp əski halı bulmuĢlar. Qucaq-qucaq edilən dadlı vədələr pək çox! Saqın, inanma! Yalan... yox zəif için həqq, yox? 1 Bütün bunlara baxmayaraq, Cavid birinci dünya müharibəsi dövründə, həmçinin ―Peyğəmbər‖ əsərində də yüksək bəşəri ideyalar, ali əxlaqi fikirlər dedikdə, yenə də əslində mücərrəd əxlaqi ideyalardan kənara çıxa bilmir. O hər nə qədər ümumi məhəbbət, mərhəmət fəlsəfəsini şairanə bir xülya adlandırsa da, ondan irəlisini təsəvvür edə bilmirdi və məsələnin bu şəkildə qoyuluşu, müharibə ideyasına qarşı olsa da, idealistcəsinə idi. Cavidin bu xüsusda fikirləri ancaq 1926-cı ildən sonra faşizm və yeni müharibə təbliğatı əleyhinə yazdığı əsərlərdə nisbətən konkretləşmiş, yeni məzmun, yeni şəkil almışdı. Beləliklə, ―Peyğəmbər‖dəki həyat mübarizəsi haq- qında fikirlər də bu əsərdəki bədii surətlərə yox, Cavidin özünə məxsus fikirlər idi. Cavidin, bir çox başqa romantiklər kimi, yaratdığı surətlərdə, hər şeydən əvvəl, özünü, öz görüşlərini verməyə cəhd etməsinin nəticəsidir ki, onun ―Peyğəmbər‖ dramında da Məhəmməd idealizə edilmiş, real tarixi şəxsiyyət halından çıxarılmış, qismən müasirləşdirilmiş, yüksək əxlaqi ideyaların təbliğatçısı, xeyirxahlıq, haqq-ədalət tərəfdarı kimi verilmişdir. Cavi- din Məhəmmədi moralist bir şair, filosofanə idrak və ilham
sahibidir, allahı təbiətdə axtaran panteist-
1 ―Bahar şəbnəmləri‖, səh. 4-5. 187
mütəfəkkirdir. Cavid Məhəmmədin mistik dini görüş- lərini, dindarlığını, fanatizmini fəlsəfi idealizm şəklinə salmış, ona fəlsəfi rəng vermiş, elmi idrak donuna geydirmişdir. Lakin müəllifin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, yenə Məhəmməd onun müəyyən görüşlərini ifadə edən bir surət kimi də zamanın qabaqcıl fikirlərindən çox uzaq olan, mücərrəd, mistik düşüncələr ətrafında çırpınan bir idealistdir. 1926-cı ildə, əvvəlcə ―Ədəbi parçalar‖da, sonra da ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsində Hənəfi Zeynallı ―Cavidin ―Peyğəmbər‖i haqqında mülahizələrim‖ sər- lövhəsi ilə bir neçə məqalə nəşr etdirmişdir 1 . Zey-
nallının diqqətini yalnız bir məsələ — Cavidin Mə- həmmədi ―adi insan‖ kimi göstərməsi cəlb etmişdi. Tənqidçi belə hesab edirdi ki, Azərbaycan səhnəsində Məhəmmədi adi bir insan kimi göstərmək, onun guya fövqəlbəşər allah elçisi olması haqqında təəssübkeş ruhanilərin uydurduqları mövhumi təsəvvürləri alt-üst etmək üçün çox əlverişli bir təbliğatdır. O yazırdı ki: ―Peyğəmbəri təsəvvür edilən mənzərəsindən düşürüb, adi bir insan şəklinə salmaq gərək idi... Cavid dəxi öz əsərinin, öz mühitinin gizlin bir surətdə tələb etdiyi cəhəti meydana qoyur, bu gözlüklə peyğəmbərə baxır, onu adi bir bəşər halına endirir‖. Bu sözlərdə müəyyən bir həqiqət var idi. Doğrudan da, Cavidin
Məhəmməd haqqında təsəvvürləri fanatik ruhanilərin peyğəmbər haqqındakı təsəvvürlərinin, uydurmalarının tamamilə əleyhinə idi. Lakin tənqidçi bu fikri irəli sürürkən bir neçə mühüm məsələni nəzərdən qaçırmışdı. Əvvələn, Məhəmmədin adi bir bəşər, öz əsrinin adi ərəblərindən biri olması haqqındakı fikri birinci dəfə Cavid irəli sürməmişdi. Ondan çox-çox qabaq, hələ XI-XV əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqin, eləcə
1 Bax: ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1925, № 9-10 və № 11. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|