Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anasız millət əvət öksüzdür... Qadın, ey sevgili, Ģəfqətli mələk, Bu qədər səbr, təhəmmül nə demək O lətafət, o nəcabətlə sana
- M. F. A x u n d o v. Əsərləri, Bakı, 1951, II cild. səh. 65. 2 ―KeçmiĢ günlər‖, Tiflis, 1913, səh. 17.
- Qadın, qadın!.. Onu duymaq, duyurmaq istərkən, Yakar düĢüncəmi bir Ģölə, bir zəhərli dikən. Bütün həyatı çiçəkləndirən fəqət o... neçin
- Qadın gülərsə, Ģu issiz mühitimiz güləcək, Sürüklənən bəĢəriyyət qadınla yüksələcək. 1
171
onu bir cür təsəvvür etmişdir. Volterin məqsədi ateizmi təbliğ etmək olduğundan Məhəmməd onun əsərində bütün din xadimləri kimi yalançı, qatil, fırıldaqçıdır; Gete isə bu surətlə özünün humanist görüşlərini təbliğ etdiyindən onun əsərində Məhəmməd, tarixi həqiqətin əksinə olaraq, humanist bir mütəfəkkirdir. Ərəbistanlı Məhəmmədin şəxsiyyətinə müxtəlif münasibətlərə klassik Azərbaycan ədəbiyyatında da tez- tez rast gəlirik. Məsələn, Nizami əsərlərinin rəsmi hissəsində olsa da, Məhəmmədi ideallaşdırır və demək olar ki, öz şəxsiyyətini, bir çox görüşlərini islam peyğəmbərinə isnad edərək onu ―azadələrin dostu, kölgəli ağac‖ (―Şərəfnamə‖), ―əqlin sultanı, səxavət mülkünün böyüyü, bütün möhtacların pənahı, lovğalığın düşməni‖ (―Leyli və Məcnun‖), ―məğrurlara qarşı amansız, düşkünlərə kömək edən, yaxşı insanlara rəğbət bəsləyən, pis adamlara nifrət edən, zəhmətsevən‖ (―Yeddi gözəl‖), ―yetimlərin dostu, ağıl və bilikdən qüvvət alan, ədalətli‖ (―Xosrov və Şirin‖), ―taxt-tac düşməni, qəlbiqırıqların dostu, xəstə dünyanın hakimi‖ (―İqbalnamə‖) və sair adlandırır. Mirzə Fətəli Axundov isə tamamilə əksinə və həqiqətə uyğun olaraq yazırdı ki, Məhəmməd ―özü də tərbiyə səviyyəsincə əsrinin ərəblərindən biri idi. Özü də başqa ərəblər kimi təbiət və fəlsəfə elmlərindən xəbərsizdi və mələk, cin və cəmi adətdən kənar şeylərin varlığına ürəkdən inanır və belə zənn edirdi ki, külli kainatda bu növ şeylərə etiqad etməyən heç bir tayfa tapılmaz və bu etiqadla tam bir xatircəmliklə əshabi-kəhf nağılını, hüd- hüd və Bülqeys nağılını və Çin tayfasının iman gətirməsi və bu qəbil əfsanələri Quranda xəbər verir və əsla ağlına gəlmir ki, qərinələr və əsrlər keçdikdən sonra təbiət və fəlsəfə elmləri dünyada tam tərəqqi qazanacaq və onların qüdrəti ilə insanlar belə nağılları mənasız və tiflanə
172
xəbərlər sayacaqlar və onlara güləcəklər‖ 1 . Demək lazımdır ki, Cavid Məhəmməd surətini ya- radarkən çox sərbəst hərəkət etmişdir. Onun əsərində Məhəmmədin 40 yaşında ikən özünü peyğəmbər elan et- məsi, özünə tərəfdar toplaması, Məkkədən Mədinəyə köçməsi, bütpərəstlərlə mübarizəsi, nəhayət, qılınc və təbliğat gücünə islamiyyəti əsaslandırması həqiqətən tarixin xəbər verdiyi hadisələrdir. Bunlarla bərabər, Cavid Məhəmmədi yoxsul ərəblərin müdafiəçisi, ədalət, hüquq bərabərliyi ideyasının təbliğatçısı, əsarət, köləlik əleyhinə çıxan bir qəhrəman, qadın azadlığı tərəfdarı, hər cür mövhumat, xurafat, cəhalət əleyhinə mübarizə aparan, elm, mədəniyyət aşiqi, şair təbiətli, sülhpərvər bir insan və nəhayət panteist bir mütəfəkkir kimi göstərmişdir ki, Məhəmmədə verilən bu sifətləri tarixi həqiqətə uyğun hesab etmək olmaz və bunlar əsərin zəif, mənfi cəhətlərindəndir. Cavidin hələ 1910-1916-cı illərdə müxtəlif əsərlərdə təbliğ etdiyi bəzi fikirləri yenidən bu dramda Məhəmmədin dili ilə təkrar etməsi də onun Məhəmməd surətinin, hər şeydən əvvəl, bir romantik şair fantaziyasının məhsulu olduğunu təsdiq edir. Məsələn, ―Keçmiş günlər‖də nəşr etdirdiyi ―Qadın‖ sərlövhəli şeirində Cavid qadın əsarətinə qarşı çıxaraq yazmışdı:
Ana övladını bəslər, böyüdür. Anasız millət əvət öksüzdür... Qadın, ey sevgili, Ģəfqətli mələk, Bu qədər səbr, təhəmmül nə demək? O lətafət, o nəcabətlə sana Bu əsarət, bu həqarət nə rəva?! 2
1 M. F. A x u n d o v. Əsərləri, Bakı, 1951, II cild. səh. 65. 2 ―KeçmiĢ günlər‖, Tiflis, 1913, səh. 17. 173
Eyni fikrin biz ―Peyğəmbər‖də Məhəmmədin dili ilə təkrar edildiyini görürük:
Tarix heç yerdə Məhəmmədin qadın azadlığı haq- qında belə yüksək fikirdə olduğunu göstərməmişdir. Bu ancaq Cavidin fikri idi. Doğrudur, Məhəmməd ərəb qadınlarına münasibəti az-çox yaxşılaşdırmaq üçün müəyyən tədbirlər görmüşdür. Məsələn, dramın ikinci pərdəsində göstərildiyi kimi, Məhəmməd doğrudan da, yoxsul ərəblərə öz qız uşaqlarını öldürməyi, diri-diri basdırmağı qadağan etmişdir. Lakin Məhəmməd ərəblər arasında mövcud olan vəhşilik dövrü qalığı poliqamiyanı (çoxarvadlılığı) nəinki ləğv etmiş, əksinə, onu bir qədər də qanuniləşdirmişdir, dörd arvad almağa icazə vermişdir; hətta o özü daha çox arvad almışdır. Yaxud yenə ―Keçmiş günlər‖də nəşr olunmuş ―Otuz yaşında‖ sərlövhəli şeirində Cavid ailəyə, övlada xor baxan qadınları tənqid edərək göstərirdi ki, qadının xoşbəxtliyi ailə qurub övlad sahibi olmaqdadır:
1 ―Peyğəmbər‖, Bakı, AzərnəĢr, 1926, səh. 73-74. 2 ―KeçmiĢ günlər‖, səh. 11. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|