Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
197
surətlər yaradır. Bunlar öz əlinin əməyi ilə yaşayan, təmiz əxlaqlı, namuslu, xeyirxah gənclərdir. Ərtoğrul — mühərrir, Yavuz — müəllim, Oqtay isə gənc həkimdir. Bunlardan Ərtoğrul romantik bir gənc olaraq daha səciyyəvidir. O qüvvətli, mətin iradəli, cəsur, qorxmaz, həqiqətin üzünə dik baxan, heç kəsdən çəkinməyən, müstəqil fikirli bir gəncdir. Təmizlik, sadəlik, təbiilik, xeyirxahlıq, dostluq, məhəbbət, səadət, səmimiyyət, insana kömək, hamı insanları yüksək əxlaqlı, ağıllı, təmkinli görmək arzusu onun romantikası, gözəl arzularıdır. Ərtoğrul öz şəxsi həyatında da təbliğ etdiyi gözəl insani keyfiyyətlərə bir nümunə olmağa çalışır. Buna görə də o bütün varlığı ilə kübar mühitə, bu mühitin pozulmuş adamlarına qarşı durur. O bu mühiti ―zəncirsiz divanələr mühiti‖, burada rast gəldiyi əxlaqsız qaratayları, qorxmaz və kaplanları ―sayğısız odun parçaları, nə özlərini, nə də ətrafdakıları anlamayan idraksız, duyğusuz tülkülər, çaqqallar, ağlı topuğunda olan qazlar, duyğusuz sallaqxana makinaçıları, azğın, satqın,
cani, qatil‖
adlandırır. Lakin
Ərtoğrul xarakterində olan müəyyən
zəif cəhətləri, mərdümgirizliyi, xəyalpərvərliyi ilə Şeyda surətini xatırladır. O da, Şeyda kimi, həm qüdrətli, həm də zəifdir. Gənc yoxsul mühərrir bir tərəfdən ―insanları qurtaracaq bir qüvvət varsa, o da cəsarət, yalnız cəsarətdir. Mən yaşamaq için titrəyənləri daim əzrail qucağında gördüm; ufaq bir qığılcımdan ürkənləri daim yanğın ocağında buldum‖—deyir; ikinci tərəfdən isə, eyni ilə Şeyda kimi, inildəyib sızlayır: ―Mən də bu düşkün mühitdə çırpınan zavallı, sönük varlıqları yıxmaq istəyən bir qığılcım... Pəncədırnaqlarla qəlbi gəmirilən bir bədbəxt... bir biçarə... Mənasız saylar ətrafında dolaşan bir sıfır, bir heçəm‖ 1 —deyir.
1 ―Afət‖, ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 1 (ikinci pərdə). 198
Ərtoğrul kübar mühitdə uçuruma sürüklənən bəd- bəxtlərə, xüsusən qadınlara çox həssas, insani münasi- bət bəsləyir. O, Afəti əslində ləkəli qadın hesab etmir; təqsiri Afətdə yox, onun axmaq, əyyaş əri Özdəmirdə və qadın düşkünü Qaratayda, Kaplan və Qorxmaz kimi hərcayi zabitlərdə görür. Ərtoğrul eyni dərəcədə Alagöz və Altunsaça da qayğıkeşlik edir; çalışır ki, bu gözəl əxlaqlı qızların, xüsusilə Alagözün ürəyinə toxunan bir şey deyilməsin. O bu gənc qızlara köməyə ehtiyacı olan bədbəxt insanlar kimi baxır. Bütün gənclər Alagözdən uzaq gəzməyə çalışdıqları halda, Ərtoğrul cəsarətlə ona yaxınlaşıb son nəticədə onun xilaskarı olur; qızın özünü zəhərləməsinə mane olur. Ərtoğrul Afətə də kömək əlini uzatmağa çalışır: ―Alagöz! Ananın qəlbini qırma! Dünən bir səfil isə, bu gün məzlum ola bilər‖—deyə insanın yenidən tərbiyə edilə bilməsinə inanır. Bədbəxt insanlara Ərtoğrulun yaxın dostu müəllim Yavuz, gənc həkim Oqtay da kömək etmək istəyir. Lakin, Ərtoğruldan fərqli olaraq, onlar tərəddüd göstərirlər, bədbəxt adamlara yaxınlaşmaqla öz adlarının da ləkələnəcəyindən qorxaraq uzaq qaçırlar. Ərtoğrul isə, kübar mühit tərəfindən düşməncəsinə qarşılansa da, öz xeyirxah əməllərini axıra qədər davam etdirir, cəsarətlə kübar mühitinə və bu mühitin pozğun münasibətlərinə qarşı çıxır. Bu mühitin adamları Ərtoğrulu ―dəli‖ adlandırır. Hətta Ərtoğrulu ürəkdən sevən dayısı qızı Altunsaç da onun cəsur hərəkətlərindən, açıq və amansız tənqidindən ürkərək istər-istəməz ondan uzaqlaşıb, şöhrət və sərvət düşkünü Qarataya yaxınlaşır. Axırda aydın olur ki, Ərtoğrul yox, onun nifrət etdiyi kübar mühit ―zəncirsiz dəlilər mühitindən‖ ibarətdir. ―Uçurum‖dan sonra Cavidin ailə, məişət mövzusunda ―Afət‖i yazması, hər iki əsərdə Türkiyə aristokrat mühitini, kübar ailələrin əxlaq və məi ş ətini , ―ala- 199
franqa‖ mühitini kəskin tənqid etməsi göstərir ki, Cavid Türkiyədə tələbə ikən türk aristokrat mühitindən çox narazı olmuş, bu mühitdə yenilik adına hökm sürən eybəcərliyə dözə bilməmişdir. Şairin şəxsi anlayışına görə bütün bunlar hamısı Qərbi Avropa burjua əxlaqı təsirlərinin nəticəsidir. Təmiz ailə, yüksək əxlaqi ideyaların təbliği, ―Uçurum‖da olduğu kimi, ―Afət‖də də əsas yer tutur və demək olar ki, bu ideya ―Afət‖də daha kəskin bir şəkildə müdafiə edilmişdir. Başqa dramlarında olduğu kimi, ―Afət‖də də Cavid xüsusən müsbət planda yaratdığı surətlərin dili ilə öz görüşlərini, münasibətlərini vermişdir. Heç şübhəsiz ki, Ərtoğrulun pozğun mühitə qarşı ciddi etirazları ilə Cavid özünün türk zadəgan mühitinə qarşı köhnə fəlsəfələrə, sxolastikaya münasibəti də müəyyən nöqteyi-nəzərdən diqqəti cəlb edir. Belə ki, inqilabdan əvvəl əgər, ―Şeyx Sənan‖ əsərində olduğu kimi, Cavid:
Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi-bəşər –
– deyirdisə, ―Peyğəmbər‖də Məhəmmədi idealizə edirdisə, ―Afət‖də artıq heç bir din tanımaq istəmir, ―ən böyük din təbiət və onun qanunlarıdır‖ fikrini irəli sürür. Bu cəhətdən ―Afət‖in müsbət surətlərindən olan Ərtoğrul, Alagöz və Oqtay arasında olan mükalimə çox səciyyəvidir: Alagöz (əlindəki kitabları birər-birər açır) – Bu şeir divanı, şu musiqi parçaları, bu da din fəlsəfələri!.. Həpsinin də ruhu, mənası, qayəsi yalnız məhəbbətdən ibarətdir... Ərtoğrul (kitabları alıb baxır, etinasız və laübalı bir tövrlə sıra üzərinə buraxır, şiddətli və müstəhzi qəhqəhələrlə) – Şeir... Musiqi... Din! (Təbdili-tövrlə). Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|