Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

203 

sultanının  məmləkətində  əhaliyə  edilən  zülmə  haqsızlığa 

işarə edir: 

Şeyx Buxari  (köylü qadınla daxil olub İldırıma) – Əfv 

edərsini,  lütfən  şu  köylü  qadını  dinləyin.  Anadolunun  şu 

yoxsul anasına qulaq verin də, görün nələr söyləyir! 

İldırım (qadına) – Söylə! 

Qadın  –  Yetişmiş  bir  qızım  vardı.  Adı  Lalə  idi.  Onu 

yaşatmaq  üçün  hər  zəhmətə  qatlanıyordum.  Tarlamızı 

sürərkən  bir  tərəfdən  alagöz  öküzü,  bir  tərəfdən  kəndimi 

qoşaraq  heyvanla  bərabər  çalışırdım.  Laləciyim,  bircə 

dənəcik , yeyəcək, geyəcək tədarük edirdim. 

İldırım (azacıq sərt) – Sonra? 

Qadın  (həyəcanla)  –  Sonra  azğın  yeniçərilər,  sənin  o 

qaba,  sərxoş  əsgərlərin  öküzümü  aldılar.  Buraxmaq 

istəmədim,  incitdilər.  Yalvardım,  söydülər.  Mən  heç, 

əvət,  mən  heç.  (Yaralı  fəryadla)  Qızım,  ah  yavrum... 

canavarlar  yardımsız  bir  quzuya  hücum  edər  kimi  onu 

sardılar, ağlamasına, çığırmasına baxmadılar, cəllad kimi 

alıb götürdülər. (Çılğınca) Ah, Laləciyim! Ah, yavrum! 

Şeyx  Buxari  (ətrafa)  –  Zavallı  qadın,  bilməz  ki, 

yalvardığı  padşahın  içdiyi  şərablar  yalnız  yoxsul 

köylünün  tökülən  al  qanlarından,  qanlı  göz  yaşlarından 

tədarük olunur

1

. 

İldırımın  hökmranlıq  etdiyi  məmləkətdə  yoxsul, 

məhkum  əhalinin nəinki var-yoxu, hətta namusu da talan 

edilir. Sultan isə öz kefində, öz işrətindədir. 

Dramaturq  bir  çox  yerdə  müxtəlif  surətlərin  dili  ilə 

Teymurun  da  qan  axıtmağa  həris,  şöhrətpərəst, 

rəyasətpərəst,  qəlbi  hərb  atəşi  ilə  alovlanan  yırtıcı 

olduğunu göstərir. Əsərdə Teymur, onun yeritdiyi siyasət 

və  müharibə  ideyaları  ilə,  xalq,  ordu  nəfərləri,  əsgərlər 

arasındakı  ziddiyyət  də  verilir.  Bu  cəhətdən  beşinci 

pərdədə əsgərlər arasında gedən mükalimə çox mənalıdır: 

                                                 

1

 

H.Cavid. ―Topal Teymur‖. Bakı, Azərnəşr, 1926, səh. 63-64.

 

---

 

204 

Birinci əsgər – Ölüb, öldürən biz, gülüb əylənən onlar. 

Ac-çılpaq qalan biz, zövqü səfaya dalan onlar.  

İkinci əsgər – Onlar kimdir əcəba? 

Birinci  əsgər  –  Saraylarda  kef  sürən  azğın  padşahlar, 

dəli  xaqanlar,  sərvət,  səadət  içində  gülümsəyən  kurnaz 

vəzirlər,  yaramaz  vəkillər,  eyşü-nuş  ilə  vaxt  keçirən... 

şahzadələr, çılğın dərəbəylər

1 

. 

Əsgərlər  arasında  olan  bu  mükaliməni  tənqidçi 

Mustafa  Quliyev  də  ―Topal  Teymur‖  haqqında  yazdığı 

bir  məqalədə  qiymətləndirmiş,  yazmışdı  ki:  ―Əsgərlərin 

müsahibəsində  Teymurun  təxribedici  müharibələrinin, 

aşağı siniflərin bu müharibədə oynadığı rolların müəyyən 

cəhətləri  pək  aydın  olaraq  meydana  çıxır...  Qarət  və 

qənimət  düşünməyərək  vətən  yolunda  xidmət  etməkdən 

bəhs  edən  ikinci  əsgərin  sözləri  daha  qaneedicidir. 

Burada  müəllif  sinfi  müxalifətləri  və  Teymur  dövlətinin 

gələcək  inqirazının  səbəblərini  göstərə  bilərdi;  lakin 

məəttəəssüf o buna nail olmamışdır‖

2 

. 

Son  səhnədə  İldırımla  qarşılaşırkan  Teymurun  özünü 

―dəli‖, İldırımı isə ―abdal‖ adlandırması təsadüfi deyildi. 

Teymur – Heç maraq etmə, xaqanım. Sən kor bir abdal, 

mən  də  dəli  bir  topal.  Əgər  dünyanın  zərrə  qədər  dəyəri 

olsaydı, 

yı- 

ğın-yığın 

insanlara, 

ucu-bucağı 

yox 

məmləkətlərə  sənin  kimi  bir  kor,  mənim  kimi  bir  topal 

müsəllət olmazdı

3

. 

Bütün  bunlar  aydın  göstərir  ki,  İldırım  da,  Teymur  da 

əslində  Cavidin  nəzərində  azğın  padşahlardan,  ―çılğın 

dərəbəylər‖dəndirlər. 

Beləliklə,  Cavidin  ―qan  püskürən,  atəş  sovuran‖, 

―çılğın  dərəbəylərə‖,  əvvəlki,  ―İblis‖də  olan  münasibəti 

bu  əsərdə  də  dəyişmir.  Bununla  belə  dramaturq  müəyyən 

                                                 

1

 Yenə orada, səh, 70. 

2

 

M.Quliyev,  ―Hüseyn  Cavidin  ―Topal  Teymuru‖  haqqında‖,  ―Maarif  və  mədəniyyət‖ 

məçmuəsi, 1928, № 11. 

3

 Bu sözlərin həqiqətən Teymurun dilindən çıxdığı haqqında tarixi məlumat vardır. 

---

 

205 

fikirlərini surətin dili ilə ifadə etmək xatirinə zalım, qanlı 

fatehi  idealizə  edir,  Teymuru  maraqlı  bir  səciyyə  ilə 

bəzəyir:  Teymur,  bir  tərəfdən,  qanlı  bir  hərbçi,  o  biri 

tərəfdən  sülhpərvərdir.  Gah  qızğın,  hərarətli,  gah  da 

soyuqqanlıdır.  Bəzən  son  dərəcə  məğrur,  xudbin,  bəzən 

də  əksinə,  olduqca  sadə,  təvazökardır.  O  həm  həlim, 

nəvazişkar,  mərhəmətli,  həm  də  çox  ciddi,  qorxunc, 

amansızdır.  Teymur  dostlarına,  yaxın  adamlarına,  sadiq 

köməkçilərinə, 

alimlərə, 

şairlərə 

qarşı 

həssas, 

mərhəmətli, 

düşməninə, 

rəqibinə 

qarşı 

amansız, 

mərhəmətsizdir və h. b. 

Əslində  prinsipsiz  bir  şöhrətpərəst  olan,  dünya  ağalığı 

ehtirası  ilə  Şərq  ölkələrini  xarabazara  çevirən, 

kəllələrdən  qalalar  düzəldən  və  ―dünya,  kainat  elə  bir 

dəyərli  şey  deyil  ki,  iki  padşaha  ehtiyacı  olsun‖  deyə 

sadəcə  insanlığın  taleyi  ilə  əylənən  və  bəşəriyyəti  əlində 

oyuncağa  çevirmək  istəyən  qanlı  bir  fateh  Cavidin 

əsərində  müəyyən  mənfi  xüsusiyyətləri  ilə  bərabər, 

əsasən  haqq-ədalət  naminə  mübarizə  aparan  bir  cahangir 

kimi  göstərilir.  Teymur:  ―Mən  məğrurları  əzmək  üçün 

yaradılmış  bir  allah  bəlasıyam,  tökdüyüm  qanlar  da 

yalnız haqq və ədalət naminədir‖

1 

 — deyir. 

Cavidin  Teymuru,  qurultaysız,  şurasız  iş  görmür. 

Yalnız müharibə deyil, sülh mənafeyini də nəzərə alır. O, 

arzu  edir  ki,  gələcəkdə  onun  məmləkəti  dünyada  ən 

parlaq  maarif  və  mədəniyyət  ocağı,  ən  zəngin  sənaye  və 

ticarət mərkəzi olsun. 

Məlumdur  ki,  dramaturq  bu  yerdə  Teymurun 

Səmərqəndi  abad  etməsini,  onun  alimləri  dost  tutmasını, 

başqalarından  da  olsa,  tarixi  yaxşı  öyrənib  bilməsini, 

yaxşı  bədii  zövqə  malik  olmasını  və  sair  tarixin  verdiyi 

birtərəfli məlumatı əsas götürmüşdür. 

Bəs  Teymurun  Hindistanı,  İranı,  bütün  Orta  Asiyanı, 

                                                 

1

 ―Topal Teymur‖, səh. 21. 

---