Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əgər dünyanın Ģanlı çar- pıĢmaları, qanlı vuruĢmaları nəticədə bir məhəbbət və fövqəl- bəĢər bir məhəbbət
209
Əgər dünyanın Ģanlı çar- pıĢmaları, qanlı vuruĢmaları nəticədə bir məhəbbət və fövqəl- bəĢər bir məhəbbət doğurmayacaqsa, bütün həyata, bütün kainata nifrətlər olsun! Bu mükalimələr bizə Cavidin ―Peyğəmbər‖ əsərində Skeletin dili ilə verdiyi fikirləri və həyat mübarizəsi məsələsində Məhəmmədin dili ilə çıxardığı son nəticəni xatırladır:
Əhli-vicdanə busə, xainə kin! Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ―Peyğəmbər‖də olduğu kimi, bu əsərdə də Cavidin belə fikirlərə, xəyallara qapılmasının səbəbi yenə kəskin sinfi mübarizələr dövründə şairin dərin mənəvi böhran keçirdiyini, yenə mücərrəd ümumi məhəbbət ideyasının onda gücləndiyini göstərirdi. İkinci tərəfdən, bu faktlar aydın göstərir ki, Cavid yaratdığı tiplərin çoxunu əsasən öz ideyalarının, fikirlərinin təbliği vasitəsinə çevirir. İstər islam peyğəmbəri Məhəmməd, istər qanlı fateh Topal Teymur, istərsə də şair Kirmani və başqaları olsun, dramaturq asanlıqla onları öz dilində danışmağa məcbur edir. Dünya ədəbiyyatında Cavidə qədər, Məhəmməd haq- qında olduğu kimi, Teymur haqqında da bədii əsərlər yazılmışdır. Bu əsərlərdə də biz Teymur surətinin müəyyən məqsədə görə gah idealizə, gah da əksinə təh- rif edildiyini görürük. Bu nöqteyi-nəzərdən ingilis dramaturqu, Şekspirin sələfi Kristofor Marlonun (1564- 1593) ―Böyük Teymurləng‖ adlı faciəsi səciyyəvidir. Marlo böyük şəxsiyyətlər, böyük ehtiraslar faciəsi yaratmaq məqsədilə Teymurləngə müraciət etmiş, ondakı şöhrətpərəstlik, hakimiyyət ehtirasını əsas götürmüşdür. Bu ehtirasla da faciədə Teymur yüksəlib, böyük fateh, 210
böyük şəxsiyyət səviyyəsinə qalxır. Teymurləngi və Teymur istilasını yaradan həqiqi tarixi şərait və Teymurun öz şəxsiyyəti Marlonun da əsərində nəzərə alınmamış, tarixi mövzu ancaq məqsədəuyğun, arzu edilən şəkildə işlənmişdir. Cavid də qismən bu yolla getmişdir. Lakin XVI əsrlə XX əsrin bədii təfəkkürü arasında, Marlonun yaşadığı tarixi şəraitlə Cavidin yaşadığı tarixi şərait arasında nə qədər böyük fərq, məsafə vardı! Cavidin romantizmi, onun öz görüşlərini təbliğ üçün tarixi həqiqət son dərəcə sərbəst münasibət bəsləməsi ona
bu həqiqəti unutdurmuşdu. Lakin bu, ―Topal Teymur‖ dramında Teymurun idealizə edilməsinin yeganə səbəbi deyildi. Bu surətin idealizə edilməsində tənqidə dözə bilməyən bir təəssübkeşlik, daha
dəqiq deyilsə, qövmi bir
təəssübkeşlik hissi də vardı. Bu illərdə Caviddə belə bir qənaət vardı ki, avropalılar öz iskəndərlərini, napoleonlarını idealizə edib göylərə qaldırdıqları, onların şəninə abidələr, heykəllər, bədii əsərlər yaratdıqları halda, nə üçün Şərq xalqları öz böyük şəxsiyyətlərini qiymətləndirməsin, onlar haqqında əsər yazmasın, onlara abidələr, heykəllər qoymasın? Əgər Cavidin bu fikri həqiqətən bir vətənpərvərlik eşqi olsaydı, əgər onu babəklər, cavanşirlər, səttarxanlar düşündürsəydi, ruhlandırsaydı, biz hər zaman bu haqlı təəssübkeşliyə görə şairi alqışlaya bilərdik. Lakin Cavid ―Topal Teymur‖ əsərində bu həqiqətdən çox-çox uzaqlaşmış, Şərqin və öz vətəninin həqiqi qəhrəman oğulları ilə deyil, Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda faciələr törədən, dünya xalqlarına böyük bəla kəsilən teymurlarla, çingizlərlə ruhlanmış, onları hörmətə layiq qəhrəman saymışlar. Buna görə də həqiqətdə bu yerli, haqlı bir təəssübkeşlik deyil, məhz Cavidi hələ 20-26-cı 211
illərdə də tamamilə tərk etməyən, türkçülük fikirləri qalıqları ilə əlaqədar olan mənasız və zərərli bir qövmi təəssübkeşlik idi. Hətta bu qövmi təəssübkeşlik o dərəcəyə çatmışdı ki, azərbaycanlı şair öz millətini, bütün tarixi boyu hər cür istilaçılara, eləcə də Teymur istilasına qarşı sinə gərən azərbaycanlıları surətlərinin dili ilə ―yabançılara kölgə‖ olan, ―xarici təsirlərə tez qapılan‖, ―əsarət və köləliyə asanlıqla boyun əyən‖ bir xalq adlandırmışdır. İkinci pərdədə Teymur, şair Kirmani və Divanbəyi arasında gedən mükalimə bunu təsdiq edə bilər:
oğlunuz Miranşaha qarşı üsyan etmişlər. T e y m u r – Səbəb?.. D i v a n b ə y i – Səbəb Miranşahın kevşəkliyi, iradəsizliyi. T e y m u r (qızğın) – Ah, Miranşah! Miranşah! Əvət, onda azacıq tədbir və siyasət bulunsaydı, kimsə izindən çıxmazdı. Orasını idarə edəcək sağlam və düşüncəli bir baş lazımdır. Heyhat ki, Miranşah kimi şaşqınlar o düşüncədən pək uzaqdırlar. Ş a i r — Azərbaycan eşsiz bir cənnət bucağı, tükənməz bir sərvət ocağıdır. Lakin əfsus... minlərcə əfsus ki, Miranşahlar oyuncağıdır. D i v a n b ə y i — Məncə azərbaycanlılar yabançılara tabe olmaqdan pək zövq alır və xarici təsirə daha çox qapılırlar 1 .
1925-26-cı illərdə, sosialist inqilabının sayəsində Azərbaycan xalqının burjua-mülkədar zülmündən həmişəlik azad olduğu və böyük ruh yüksəkliyi ilə yeni cəmiyyət quruculuğu işlərinə başladığı bir dövrdə Cavidin Topal Teymurdan yazması açıqdan-açığa onun
1 ―Topal Teymur‖, səh. 35. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|