Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
168
uyğun təsirli bir tablo yaradır: ―Aydın və yaldızlı bir gecə,
Məkkə yaxınlığında Hirra dağı... Ətrafda mağaralar, yalçın qayalar, sarp enişlər, qorxunc uçurumlar. Peyğəmbər əli alnında dərin düşüncələrə dalmışdır... Bir ud zümzüməsini dinləyərək uyuyur kimi kəndindən keçmiş... Bu sırada pənbə, mavi mənəkşə nurlar içində altun qanadlı füsunkar bir mələk göydən enər və ilahi bir ahənglə Peyğəmbərə xitab etməyə başlar‖.
1
―Peyğəmbər‖in hansı ildə yazıldığını, dramaturqun onu nə zaman planlaşdırdığını, nə zaman başlayıb nə zaman bitirdiyini dəqiq müəyyən etmək hələ çətin olsa da, çox güman ki, bu əsər 1920-1922-ci illər arasında yazılmışdır. Bu ehtimalın həqiqətə yaxınlığını təsdiq edən faktlardan biri budur ki, ―Peyğəmbər‖ ilk dəfə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı nəşriyyatı tərəfindən buraxıldığı zaman əsərin titul vərəqində ―Bakı, 1922-23-cü il‖ sözləri yazılmışdır. Bu, əvvələn o deməkdir ki, dram müəyyən səbəblərə görə iki ilə nəşr olunmuşdur, ikincisi, bu əsər hər halda nəşriyyata 1922- ci ildə, ya da ondan bir az əvvəl verilmişdir. Odur ki, ―Peyğəmbər‖in indiyə qədər dərsliklərdə göstərildiyi kimi 23-cü ildə deyil, ondan əvvəl yazıldığını təsdiq etmək lazımdır. Ola bilər ki, şair əsər üzərində sonrakı illərdə də işləmişdir. Hər halda ―Peyğəmbər‖ ilk dəfə 1923-cü ildə düşünülmüş mövzu sayıla bilməz. Məhəmməd haqqında Caviddən qabaq da bədii əsər yazanlar olmuşdur. Demək olar ki, bu əsərlərin heç bi- rində tarixin xəbər verdiyi əsil ərəbistanlı Məhəmməd və onun təbliğ etdiyi dini görüşlər, bu dinin mahiyyəti əsas alınmamışdır. İslam
peyğəmbərinin surətini və şəxsiyyətini hərə öz zövqünə, təbliğ etmək istədiyi fəlsəfi fikirlərə bir növ uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Məsələn,
1 H. C a v i d ―Peyğəmbər‖, 1926, AzərnəĢr, səh. 5-6. 169
məşhur fransız yazıçısı — filosofu Volter səhnədə dini görüşləri, xüsusən xristianlığı açıq tənqid etməkdən çəkindiyinə görə özünün ―Peyğəmbər Məhəmməd və ya fanatizm‖ (1740) faciəsində Məhəmməd surətindən elə məharətlə istifadə etmişdi ki, əsər zahirdə Məhəmmədə və müsəlman dininin əleyhinə olduğundan Roma papasını da müəyyən dərəcədə razı sala bilmişdi. Halbuki Volterin ―Məhəmməd‖i mahiyyət etibarı ilə yalnız islam dininin deyil, bütün dinlərin və birinci növbədə xristianlığın əleyhinə yazılmışdı. Volter çox sərbəst hərəkət edərək Məhəmmədə və islam dininə, habelə təkallahlılıq əqidəsinə qarşı qoyduğu bütpərəst surətlərini öz ateist ideyalarının qüvvətli ruporuna çevirmişdi. Volterin faci- əsində Məhəmməd yalançı, hiyləgər, vəhşi qatil bir şəxs kimi, öz mənfəəti xatirinə, hakimiyyət xatirinə şüurlu surətdə vətəndaşlarını aldadan, yoldan çıxaran, insanları açıqdan-açığa cinayətə sövq edən, ifrat xudbin, zalım bir despot kimi göstərilmişdir. Bunun əksinə alman şairi Gete gəncliyində Mə- həmməd haqqında dram yazmaq istərkən düşündüyü planda Məhəmməd surətini tamamilə başqa şəkildə təsəv- vür etmişdir. Gete bu əsəri yazıb başa çatdıra bilməmişdir. Lakin mühafizə olunan ―Məhəmməd‖ və ―Məhəmmədin mahnısı‖ parçaları və dramın irəlicədən düşünülmüş və yazılmış planı göstərir ki, Gete Məhəmməd surətində gəncliyində çox bağlı olduğu idea- list fəlsəfi görüşlərini təbliğ etmək istəmişdir. Getenin düşündüyü planda Məhəmməd dünyaya gəlir, müəyyən ideya gətirir, sonra qılınc gücünə bu ideyanı həyata keçirib ölür. Onun gətirdiyi mütləq ideya həqiqətə çevrilir, bəşəriyyətin bir hissəsi bu ideyanın, mü- səlmançılığın yolçusu olur. Gete Məhəmmədi Volter kimi yalançı, xain deyil, yeni bir ideya, etiqad axtarıcısı, bir mütəfəkkir kimi göstərir. Məsələn, ―Məhəmməd‖ adlanan 170
birinci parçada Məhəmməd ulduzlu bir gecədə ucsuz- bucaqsız bir səhrada oturmuş, dərin düşüncələrə dalmışdır. O, aya, ulduzlara müraciət edir, onlardan öz qövmü üçün işıq, qüvvət, idrak, doğru yol istəyir. Bu zaman Məhəmmədin süd anası Həlimə gəlib onu tapır, belə bir qorxulu yerdə nə üçün tək-tənha oturduğunu soruşur. Məhəmməd tək olmadığını, öz allahı ilə bərabər olduğunu, allahının şəfqət və mərhəməti ilə bəxtiyar olduğunu söyləyir. Həlimənin maraqla ―sən allahı görmüsənmi?‖ sualına Məhəmməd təəccüblə cavab verir ki, bəs sən onu görmürsən? Sonra süd anasına anladır ki, onun allahını təbiətin bütün hadisələrində, hər bir güldə, çiçəkdə belə görmək mümkündür. Məhəmməd öz allahına yalvarır ki, onun süd anasına, Həliməyə də elə bir istedad versin ki, o da allahı təbiətdə görüb dərk edə bilsin. Qoca Həlimə bütpərəstlikdə inad göstərir. Məhəmməd isə bildirir ki, daşdan, palçıqdan qayrılmış bütlərə sitayiş edən qövm çox bədbəxtdir. Məgər daşın, saxsının qulağı var ki, insanın dərdini dinləsin? Məgər onların əlləri var ki, insanlara kömək etsin? Cansız bütlərə sitayiş edənlər qonşunu qonşuya, qardaşı qardaşa salışdırmaq istəyən, öz malikanələrini genişləndirmək arzusu ilə yaşayan adamlardır. Onun, Məhəmmədin allahının nəzərində isə hamı insanlar birdir. Onun allahı hamının bir-birini sevməsini istəyir. Həlimənin: ―sənin allahının yaşadığı yer haradır?‖ sualına Məhəmməd cavab verir ki, hər yer. Sonra Məhəmməd göylərdən təmənna edir ki, ―insan nəslini zəncirdən, mənəvi əsarətdən xilas etsin‖ 1 .
yazıçı Məhəmməd surətini eyni şəkildə təsəvvür et- məmişdir; müəyyən məqsədə, təbliğ etmək istədikləri ideyaların xatirinə, hərə öz fantaziyasının gücünə görə
1 Bax: G e t e . Əsərləri, Dövlət Bədii Ədəbiyyat NəĢriyyatı, Moskva-Leninqrad, 1932, II cild, səh. 73-76.
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|