181
Məhəmməd ―qədimi filosof‖ olan tarixin rəmzini,
məsləhətini, onun təqdim etdiyi qılıncı qəbul etmir,
yalnız sözün qüvvəsinə bel bağlayır. Göylərdən enən
ümumi məhəbbət, mərhəmət ideyası, ümumiyyətlə gözəl
ideyalar burada tarixin hikməti ilə barışa bilmir. Bu
halında Cavid Peyğəmbəri yenə də sadəlövh bir moralist
kimi göstərir. Məhəmməd şübhə etmir ki, inanmaq,
inandırmaq və ən yüksək əxlaqi ideyaları təbliğ etməklə
insanları haqq, ədalət yoluna cəlb etmək olar, haqsızlığı,
zülmü, vəhşiliyi aradan qaldırmaq olar; lakin təcrübə
bunun əksini göstərir. Məhəmməd bu əxlaqi ideyalar
təlimi yolunda ciddi müqavimətlərə rast gəlir, təhqir
olunur, döyülür, söyülür. Bütpərəstlər onun dişlərini
qırıb, ağzını qanadırlar, çox nadir hallarda onun tərəfinə
keçənlər olur. Məhəmməd məyus olur:
Sözlərimin təsiri yox,
Həp rast gələn tən ediyor.
1
Bu yerdə tarixin rəmzi Skelet yenə də Məhəmmədin
qarşısına çıxır. Bu ―qədimi filosof‖ yenə də Məhəm-
mədə anlatmaq istəyir ki, məhəbbət ideyası sadəcə şeir və
xəyaldır. İnsanlar arasında qan içən, qaplanlar,
canavarlar, ilan təbiətli adamlar durduqca ümumi
məhəbbət ideyası, quru əxlaqi təlim heç bir fayda
verməz:
Busə pək dadlıdır... mələklər üçün,
Sevgi xoĢdur duyan ürəklər üçün,
Busədən həzz edərmi bir kaplan?
Sevgi anlarmı heç zəhərli ilan?
Qan içən, kinli, möhtəris qartal
Kirli dırnaqlariylə bulsa macal,
1
Yenə orada, səh. 42.
182
Qoparıb parçalar, didər əsəbi
ġu məhəbbətlə çırpınan qəlbi.
Busədən xoĢlanırmı heç canavar?
VəhĢi insan da oylə, həp qəddar.
(Əlindəki siyrilmiş qılıncı oynadaraq)
BoĢ xəyal... Əldə parlamazsa silah,
Tanımaz həqqi sayğısız gümrah...
1
Yenə başqa bir yerdə Skelet qılıncı Peyğəmbərə
uzadıb deyir:
Xəstə bir üzvə bənzər amili-Ģər,
Kəs də, bulsun Ģəfa vücudi-bəĢər.
Nəhayət, Məhəmməd onunla razılaşır:
Əvət ən doğru, ən gözəl ayin,
Əhli-vicdanə busə, xainə kin!..—
— deyə qılıncı Skeletdən alır. Məhəmmədin qələbəsi də,
Cavidə görə, haqq sözlə qılıncı birləşdirdiyi andan
başlayır.
Beləliklə, dramda Məhəmmədi, onun həyatını xa-
tırladan yalnız zahiri hadisələrdir, əsərin fabulasıdır, bəzi
zahiri konfliktlərdir. Əsas surətin daşıdığı qayə, onu
düşündürən, həyəcanlandıran fikirlər, onun ideya
tərəddüdləri,
mənəvi
iztirabları,
sarsıntıları,
ziddiyyətləri, fəlsəfəçilik meyli, utopistcəsinə ictimai
arzuları isə, demək olar, tamamilə müəllifə, H.Cavidə
aiddir. Cavidi bütün yaradıcılığı boyu düşündürən
fikirləri, onu narahat edən obyektiv və subyektiv
1
―Peyğəmbər‖, səh. 98-99.
183
səbəbləri toplu bir halda nəzərə aldıqda biz buna şübhə
etmərik. Məsələn, bu dramda müəllifin fikrincə əsli
olmayan allahlar haqqında təsəvvürlər insan xəyalının,
bəşər fantaziyasının məhsuludur. Müəllif bu fikri irəli
sürüb, özündən də çox-çox qabaq deyilmiş bu məlum
mülahizəni özünəməxsus bir mühakimə ilə əsaslandırma-
ğa çalışır:
Hər mühit onu bir çeĢid yaratmıĢ,
Hər kəs qaranlıq dama bir daĢ atmıĢ.
1
Biz bu mülahizəyə Cavidin həm ―Peyğəmbər‖dən çox-
çox qabaq, həm də sonra yazılmış bir çox əsərlərində rast
gəlirik. Hələ 1910-cu illərin əvvəllərində bu fikir onun
əsərlərində çox aydın ifadə edilmişdir. Misal olaraq
1912-ci ildə yazılmış ―Bir xatirə‖ şeirindəki bu sətirləri
göstərmək mümkündür:
Hər kəsin ruhində bir xaliq gülər,
Öylə bir xaliq ki, xəlq etmiĢ bəĢər.
2
―Peyğəmbər‖dən on dörd il sonra yazılmış ―Xəy-
yam‖da da Xərabatinin dili ilə Cavid bu fikri daha kəskin
ifadə edərək eyni dini mülahizəni əfsanə adlandırmışdır:
Hər gələn bir yeni əfsanə satar,
Bu qaranlıq dama hər kəs daĢ atar.
(―Xəyyam‖, birinci pərdə).
Bu fikir həmin əsərdə dinsiz Xəyyamın dili ilə də
verilmişdir:
1
―Peyğəmbər‖, səh. 45-46.
2
―Bahar Ģəbnəmləri‖. 1917, səh. 45.
184
Fəzlü ürfani tanınmıĢ neçə dahi baĢlar,
Ürəfa bəzminə fanus olaraq parladılar.
Birər əfsanə deyib getdilər, əfsus, əfsus!
Bu qaranlıq gecədən çıxmağa yol bulmadılar...
(Dördüncü pərdə)
Cavid Şərqin panteist mütəfəkkirləri tərəfindən irəli
sürülmüş ―peyğəmbərlər də adi bəşərdir‖ fikrini hələ
―Şeyx Sənan‖ faciəsində:
Bir bəĢərdir deyirdi peyğəmbər,
Heç görülmüĢmü çıxsın ərĢə bəĢər? —
— sözləri ilə təbliğ etmiş, hər peyğəmbərin bir əfsanə
deyib getdiyini də söyləmişdi.
1922-ci ildə yazılmış ―Afət‖ faciəsində Cavid
Ərtoğrulun dili ilə bu mühakimələrdən çıxardığı nəticəni
daha da cilalandırmış, aydınlaşdırmış, təbiətdən kənar,
təbiətin fövqündə heç bir qüvvə yoxdur — fikrinə gəlib
çıxmışdır.
―Dünyada yalnız bir şeir, bir musiqi, bir din mənbəyi
var ki, o da təbiətdir... Təbiət hər şeydir...‖ (―Afət‖,
üçüncü pərdə).
Bu misallar təsdiq edir ki, 10-cu illərin əvvəlindən
başlamış, son əsərlərinə qədər Cavid bu fikirdə olmuşdur
ki, müxtəlif din, təriqətlər və allahlar haqqında
təsəvvürlər insan xəyalının uydurmasıdır. Hər mühit onu
bir cür yaratmış, hər kəs ona bir ad vermişdir. Hər kəs
özünü aldadaraq inanmış, inanaraq aldanmışdır:
Çırpınmaq istərsən aldan, inan,
Yazıq sana! Yazıq, zavallı insan.
1
1
―Peyğəmbər‖, səh. 45.
Dostları ilə paylaş: | 
