Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
152
Min hiylə quran tülkü siyasilər, o hər an — Məzhəb çıxaran, yol ayıran xadimi-ədyan.
Onlar, əvət, onlar sizi çeynətməyə kafi, Kafi sizi qəhr etməyə, məhv etməyə kafi... 1
―İblis‖də başqa surətlərə nisbətən realist planda verilmiş zabit ibn Yəmin də bu tipli fitnəkarlardan biridir. İbn Yəmin ―kefə milyonlar sərf etmək‖ niyyəti ilə müharibəyə qoşulmuş yırtıcı, canavar təbiətli hərbçidir. O, çirkin cinayətlərini doğrultmaq üçün özünə layiq xüsusi bir ―fəlsəfə‖ də tapmışdır. ―Kim güclü isə, o yaşamalıdır; həyat daimi mübarizədən ibarətdir‖. İbn Yəmin vətənə, millətə, hətta dostlarına da xain çıxmış bir qatildir. Bununla belə o, siyasət aləmində, dövlət yanında yenə də ən etibarlı adam sayılır. İbn Yəminin aşağıdakı sözləri həm onun özünün, həm də məhz ibn yəminlərə arxalanan hərbçi dövlətlərin simasını çox aydın göstərir:
Bir böyük ordu, bir yığın insan Mənim uğrumda oldu həp qurban. Keyfə sərf eylədim də milyonlar, Yenə dövlətcə etibarım var. 2
İblis surətinə gəlincə, onun özünün dediyi kimi, ―İblis nədir?‖ — Cümlə xəyanətlərə bais... Ya hər kəsə xain olan insan nədir? — İblis!
3
1
H. C a v i d. Seçilmiş əsərləri, səh. 383 -384.
2 Yenə orada, səh. 319.
3
Yenə orada, səh, 384.
153
Yuxarıda dediyimiz kimi, bu mövhumi surət əsərdə məhz bu fikrin sübuta yetirilməsinə xidmət edir. Abdulla Şaiq İblis surəti haqqında tamamilə haqlı olaraq yazırdı ki: ―Cavidin İblisi bildiyimiz əsatiri iblis deyildir. O, ―atəşli müəmma‖, insanlara hər cürə fənalığı yapdıran, vəhşətlərə sürükləyən maddi ehti- rasın simvoludur‖ 1 .
müharibəsi zamanı ―qan püskürən‖ şahlar və dərəbəylərlə yanaşı satqın ruhanilər də millətlər arasında ədavət salmaqda çox böyük cinayətlər işləmişlər və imperialist orduların hakim dairələrdən olan komanda heyətinin əsas hissəsi də məhz ibn yəminlər kimi kefə milyonlar sərf edən adamlardan ibarət olmuşdur. Hüseyn Cavid ―İblis‖ əsərində bütün bunları göstərməkdə haqlı idi. Amma bizi düşündürməyə bilməz ki, ―İblis‖ müəllifi imperialist müharibəsini törədən əsas qüvvələri, imperialist burjuaziyanı və müharibəyə qarşı duran əsas tarixi qüvvəni, proletariatı və onun mübarizəsini nə üçün göstərməmişdir? Bu sualın cavabı budur ki, haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə Hüseyn Caviddən bunu gözləmək olmazdı. Çünki bu dövrdə o hələ dünyagörüşü, məfkurəsi etibarı ilə bu dərəcəyə yüksələ bilməmişdi. Hələ əsrin ən qabaqcıl ideyalarından uzaq olması ucundan idi ki, onun müharibə əleyhinə yazdığı şeirlərdə, bəzən ötəri halda olsa da, millətçilik, daha dəqiq deyilsə, türkçülük ideyalarının müəyyən təsirləri, izləri də özünü göstərirdi. ―İblis‖də də türkçülük ideyalarına rəğbət bəsləyən Yaralı zabit və Kiçik zabit surətləri vardı ki, onlar türk ordusunun həmlələrindən, başqa mil- lətlərdən olan ordular üzərindəki qələbələrindən ruhlanıb, müharibədə öz millətləri üçün böyük zəfərlər arzusunda olduqlarını bildirirdilər. Lakin Kiçik zabit və Yaralı zabit surətləri ilə yanaşı Cavid Türkiyənin imperialist müharibəsinə qoşulmasından narazı olan Vasif surətini də yaratmışdı. Vasif Türkiyənin ―xain başçılarının‖ ―zavallı türk millətini‖ öz
1 ―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi 1925, № 2. 154
əllərində oyuncağa çevirdiklərindən, açıqdan-açığa milləti uçuruma apardıqlarından danışır:
Mümkün deyil, əsla olamaz naili-amal, Etdikcə xəyanət əli bu milləti pamal. ...İdrakı sönük başçıların qəfləti ancaq, Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq. 1
Təbiidir ki, bu sözlər eyni zamanda, müəllifin türklərin müharibəyə qoşulmasının əleyhinə olduğunu göstərirdi. Millətçilik, türkçülük azarına tutulmuş gənc türklərin Türkiyə inqilabının nailiyyətlərini ayaqlayaraq imperialist müharibəsinə qoşulduqları bir dövrdə Cavidin türklərin qanlı imperialist müharibəsinə cəlb olunmaları əleyhinə çıxması, ―idrakı sönük başçıların‖ türk millətini əllərində oyuncağa çevirmək istədiyini göstərməsi müsbət bir hadisə idi. Bütün bunlarla bərabər, ―İblis‖də Yaralı zabit və Kiçik zabit kimi epizodik surətlərin əsasən müsbət planda verilməsi Cavidin bu dövrdə türkçülük ideyalarının mənfi təsirindən tamamilə xilas ola bilmədiyini göstərirdi.
* * * Ümumiyyətlə yaradıcılığının ikinci dövründə yazdığı əsərlərin çoxunda, xüsusən ―İblis‖ faciəsində sözün fəlsəfi mənasında ―həyat mübarizəsi‖ məsələsi Cavidi çox düşündürmüşdür. İnsanlıq əsil səadətə, azadlığa, sülh və əmniyyətə məhəbbət ideyası iləmi nail ola biləcək, yoxsa mübarizə ilə? Bu sual şairi sonrakı əsərlərində də çox məşğul etmiş və demək olar ki, bir çox hallarda onun mənəvi böhranlarına səbəb olmuşdur. Onu da deyək ki, bu təkcə Cavidi deyil,
ümumiyyətlə XX əsr Azərbaycan mütərəqqi romantiklərinin hamısını düşündürən bir məsələ idi. Cavidin
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh, 324. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|