Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

146 

 

“İblis”də 

əgər 

Arif 

Şərqin 

“mütərəddid 

yavrusudursa”, onunla birlikdə mədəni aləmdən nifrətlə 

uzaqlaşıb, meşələrə çəkilən ağsaqqal somiənişin Şeyx də 

bu  Şərqin  mütərəddid  əhli-təriqət  qocasıdır.  Onu  da 

insanlardan  küsdürən,  hər  şeydən  əvvəl,  yeni  əsr 

“mədənilərinin”  vəhşiliyidir;  insan  adı  daşıdıqları 

halda,  insanlığı  təhqir  edən,  “duyğusuz,  vicdanı 

sönüklərin” murdar əməlləridir: 

 

Tərk edərək biz bütün insanları, 

Məskən edindik fəqət ormanları; 

Görməyəlim ta mədəni vəhşəti, 

Zülmü, cinayətləri, sufliyyəti

1

. 

 

Qocanın  zənnincə  bütün  cinayətlərin  səbəbi  odur  ki, 

insan  insanlıq  kimi  gözəl  sifətləri  unutmuş,  onda 

insanlığa məxsus bütün gözəl hisslər ölüb getmişdir: 

 

Yox kimsədə mərhəmət və vicdan, 

İnsanlığı həp unutdu insan

2

. 

 

Qoca şərqli bu vəhşiliyə son qoymaq üçün yeganə bir 

yol  bilir:  məhəbbət  fəlsəfəsi...  İnsanların  bir-birini 

sevməsi, hətta düşmənin də düşməni bağışlaması... 

 

İnsandakı haqsızlığı, zülmü unut artıq, 

Qəlbindəki nifrətləri, vəhdətləri yax, yıx – 

 

–  sözləri  qocanın  şüarıdır.  Lakin  Şeyx  bu  səmimi 

məhəbbətə  qarşı  nəinki  başqalarından,  ən  yaxın 

adamlarından  da  pislik,  xəyanət  görür.  Oğul  deyib 

                                                 

1

 Yenə orada, səh, 359. 

2

 Yenə orada, səh, 349. 

---

 

147 

sevdiyi  və  canından  əziz  tutduğu  Arif  onu  yeganə  qızı 

mehriban  Xavərin  qatili  olur.  Əsərin  sonunda  biz  qoca 

atanı 

başıaçıq, 

“pərişanhal”, 

“məcnunanə 

bir 

qiyafətdə”  görürük.  Onun  əvvəli  bir  somiənişin  isə, 

axırı  səhralara  düşən  bir  dərbədərdir.  Bütün  bu 

bəlalardan  sonra  qoca  Şeyx  yenə  etiqadın  göstərdiyi 

yolla  gedib  allahı  axtarır;  onu  görmək,  onunla 

hesablaşmaq istəyir: 

 

Nerdə, mənə tanrını bir göstərin.

 

     Var ona çox söylənəcək sözlərim. 

 

və ya: 

    

   

Ey sən! 

   

Sən ki, fəxr etmədəsən ədlinlə, 

     Bu nə xilqət, bu nə hikmət? Söylə!

1

 — 

 

—  deyə  öz  allahından  şikayətlənməklə  kifayətlənir.  Lal 

göylərdən  isə  heç  bir  cavab  gəlmir.  Beləliklə,  qoca  şərqlinin 

allahın sifəti hesab edib sığındığı ümumi məhəbbət ideyası da 

heç nəyə yaramır. Heç kəs bu ideya ilə hesablaşmaq istəmir. O, 

allahını  axtarır  ki,  qızının  qatilindən  intiqam  almağı  ondan 

tələb  etsin.  Burada  İblisin  istehzalı  qəhqəhələri  yüksəlir.  İblis 

qocanın artıq heç nəyə  yaramayan ümumi məhəbbət ideyasını 

lağa qoyub əylənir: 

İ b l i s 

(istehzalı qəhqəhələrlə) 

Mən sən olsam, onu həp əfv edərəm. 

İbn Yusif diri olsaydı, əvət, 

 

 

O da əfv etməyi istərdi fəqət.

 2 

Əsərdə  alicənab  bir  qaçaq  kimi  verilmiş  Elxan  fərdi 

                                                 

1

 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 369. 

2

 Yenə orada, səh. 371.

 

---

 

148 

xüsusiyyətləri  ilə  başqalarından  fərqlənsə  də,  yenə  real 

həqiqətlə  az  hesablaşan,  yarıanarxist,  yarıxəyalpərvər  bir 

surətdir.  Elxan  orduya  və  dövlətə  xain  çıxan  ibn  Yəminə, 

ruhani  cildinə  girib  incil,  tövrat  və  quran  adından  danışan 

ingilis,  fransız  imperialistləri  casuslarına,  şəfa  tapmaq  üçün 

Kərbəlaya  gedən  avam  xəstələrə  divan  tutur,  onları  sıraya 

düzdürüb güllələyir. O, təmiz adamlara kömək edib, onları fə- 

lakətdən qurtarır. Birincilər onun nəzərində insan cildinə girmiş 

şeytanlar,  ikincilər  isə  mələk  misallı  gözəl  insanlardır.  Lakin 

Elxan da son nəticədə fövqəladə, ilahi bir qüvvəyə malik olmaq 

haqqında  xəyal  bəsləyir,  həyatı  yoluna  qoymaq  üçün 

müvəqqəti də olsa allah olmaq xəyalı ilə yaşayır: 

 

Bir xəyal iştə — mahal olsa da — mən  

Tanrı olsaydım əgər, gərçəkdən,

 

Ya bu insanları xəlq etməz idim, 

Əgər etsəm, yaşadardım daim — 

Şad, məsud!.. — O da olsaydı mahal, 

Yakaraq həp kül edərdim dərhal. 

Sanki sərsəm yaşayışdan nə çıxar?! 

Məncə bilmərrə bütün insanlar  

Həp gözəl olmalı, yaxud çirkin,  

Həp fəqir olmalı, yaxud zəngin,  

Həp həkim olmalı, yaxud nadan,  

Həp mələk olmalı, yaxud şeytan.

 1 

 

Bir  çox  romantiklərdə  olduğu  kimi,  Cavid  də  bəzən 

surətlərin dilinə elə sözlər verir ki, bu sözlər çox zaman onların 

xarakterinə, səviyyəsinə uyğun gəlmir. ―İblis‖də bu xüsusiyyət 

müəyyən 

dərəcədə 

Arif 

və 

Elxanın 

danışıq 

və 

mühakimələrində  hiss  olunur  və  həmin  surətlərdən  daha  çox 

şairin ürəyindən qopan sözlərə, fikirlərə bənzəyir. Lakin hər iki 

halda istər Elxanın və Arifin, istərsə də qoca Şeyxin zehniyyəti 

                                                 

1

 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 370. 

---