Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

143 

Bax, yer üzü inlər!

 1

 

 

Bu  mütərəddid,  köhnəlmiş  zehniyyət  və  mərdümgirizlik 

meyli  ilə  bərabər,  Arifin  görüşlərində  bir  sıra  müsbət  cəhətlər 

də nəzərə çarpır həmin müsbət cəhətlərdən ən başlıcası odur ki, 

Arif  zabit  ibn  Yəminlə  görüş  səhnəsində  olduğu  kimi, 

müharibə  ideyasına,  ―kim  güclüdürsə,  yaşamaq  haqqı  da 

onundur‖ ideyasına qarşı çıxır. 

 

A r i f 

Bu gəliş əfv edərsiniz, nərədən? 

 

İ b n Y ə m i n  

(məğrur və laübalı) 

Səhneyi-hərbdən, mücadilədən. 

 

A r i f  

(acı təbəssümlə) 

Bir fəzilətsə öldürüb, ölmək, 

Canavar bizdən əşrəf olsa gərək. 

 

İ b n Y ə m i n  

(istehzalı qəhqəhə ilə) 

İştə bir söz ki, büsbütün yanlış... 

Yaşamaq istəyirmisən, çarpış!  

Hərbə qoş, həp vuruş, ya əz, ya əzil! 

Onsuz ermək murada pək müşkül. 

 

A r i f 

(istehzalı və əzici bir təbəssümlə) 

Doğru, pək doğru bir düşüncə... əvət, 

İştə hər əsgər, iştə hər millət  

Bu gün olmaqda həp bu fikrə şərik.  

                                                 

1

 

Yenə orada, 311.

 

---

 

144 

Heç çəkilməz fəqət bu sərsəmlik.

 1

 

 

Arif  bu  fikirdədir  ki,  onun  dövründə  müharibəyə  qoşulan 

millətləri,  silah  götürən  zabitləri,  əsgərləri  yerindən  oynadan 

―kim qüvvətli isə — o yaşayacaqdır‖ kimi sərsəm bir ideyadır. 

Arif, eyni zamanda, insanların ancaq iki yol ilə hərəkət etdiyini 

dərk edə bilir: o görür ki, insanların bir qismi ―yaşamaq haqqı 

güclünündür‖, ―insan insana qurddur‖— kimi sərsəm bir ideya 

yolunu  tutmuşdur.  Arif  bu  yola  nifrət  edir,  onu  vəhşilik 

adlandırır, bu sərsəmliyə dözə bilmir: 

 

Mümkünmü unutmaq?! Dayanılmaz buna əsla, 

Əsla dayanılmaz bu böyük vəhşətə... zira, 

Yalnız deyil insanlara, vəhşilərə sorsan, 

Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran

 2

. 

 

Arifə  məlum  olan  ikinci  yol  isə,  insana  dünyada  insanlıq, 

yaxşılıq  qalacaq  —  deyən  mücərrəd  mərhəmət  və  vicdan 

fəlsəfəsidir, ümumi məhəbbət ideyasıdır. Arifin fikrincə ikinci 

yol yeganə ―rəhbəri-vicdan, şöleyi-ürfan, mənbəyi-ilham‖ olan 

allaha sığınmaq yolu, birinci yol isə, allaha asi olmaq yoludur. 

Birinci  qisim  insanlar  XX  əsrin  hərb  əjdahalarının,  hərb 

allahlarının  yolu  ilə,  ikincilər  isə  köhnə  Şərqin  məhəbbət 

allahlarının  yolu  ilə  gedənlərdir.  Birincilər  İblisə  uyanlar, 

ikincilər  isə  ―allah  adamlarıdır‖.  Arif  üçüncü  yol  tanımır.  O, 

şübhə etmir ki, bəşər həyatında baş verən haqsızlıqlar yenə də 

―dünyaları  yoxdan  yaradan  xaliqi-hikmət‖in  iradəsi  ilə 

əlaqədardır.  Odur  ki,  Arif  sadəcə  öz  allahından  yüngülcə  şi- 

kayətlənməklə kifayətlənir: 

 

Ya rəb, bu cinayət, bu xəyanət, bu səfalət,  

bulmazmı nəhayət? 

                                                 

1

 

H. C a v i d. Seçilmiş əsərləri, səh. 317.

 

2

 

Yenə orada, səh. 312.

 

---

 

145 

İnsanları xəlq etmədə var bəlkə də hikmət, 

İblisə nə hacət!

 1

 

 

Arifin  birinci  pərdədə  söylədiyi  monoloqu  bəzəkli  şairanə 

dildən  sadə  danışıq  dilinə  çevirdikdə  mənası  budur  ki, 

xudavənda, kərəminə min şükür, bu nə bəladır ki, səndən bizə 

yetişir. Məsləhət sahibisən, yenə sən bilən yaxşıdır!.. 

Elə  bil,  Arif  bir  nəfərin  dili  ilə  yox,  əsrlərdən  bəri  səbir-

təvəkkül  yolunu  tutmuş  milyonların  dili  ilə  danışır.  Dərindən 

diqqət  edilsə,  əsərdəki  İblis  də  məhz  bu  zehniyyətə  bağlı 

olanların şüurunda yaşayan, onların etiqadı ilə əlaqədar olan bir 

surətdir. 

Arif öz vəhşi ehtiraslarının əlində əsir olub, öz arvadının və 

qardaşının qatili olandan sonra da  yenə İblisi təqsirləndirir, öz 

cinayətlərini  də  ―allahın  rəqibi‖  zənn  etdiyi  İblisin  əməlləri 

kimi  qiymətləndirir.  İblis  isə  Arifi  müxtəlif  həyat  yollarından 

keçirərək  ona  sübut  edir  ki,  insanın  yer  üzündə  çirkin 

əməllərinə səbəb onun öz vəhşi ehtirasları, nəfsidir. Bu işlərdən 

nə  ―qadir  allahın‖,  nə  də  İblisin  xəbəri  yoxdur.  ―Allahın 

rəqibi‖, özünü allah adamı hesab  edən Arifi öz  qardaşı Vasifi 

öldürdüyü yerdə yaxalayıb, istehza ilə ona deyir: 

 

Bir zamanlar Cəbərut

2

  aləminə  

Həp uçar, həp öyünürdün də, bu nə? 

Vurulub bir qıza pabus

3

 oldun, 

Xırsız oldun, meyə manus oldun.  

Haqqı, vicdanı buraxdın, getdin, 

(ixtiyara iĢarə edərək) 

O səfilin qızını məhv etdin. 

...Tökülən qanlara həp düşmən ikən, 

Oldun öz qardaşının qatili sən

4

.  

                                                 

1

 

H. C a v i d. Seçilmiş əsərləri, səh 311.

 

2

 Cəbərut aləmi – Göylər aləmi. 

3

 Pabus – ayağa düşmək, ayaqdan öpmək. 

4

 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 381-382

 

---