Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
149
yenə də köhnə Şərq zehniyyətidir. Elm və fəlsəfədən artıq etiqada arxalanan insanların fikirləri, anlayışlarıdır. Bu zehniyyəti daşıyan insanlar, bir tərəfdən, varlığın ən gizli sirrlərinə də vaqif olmaq, təbiətin fövqünə yüksəlmək arzusu ilə yaşayan, allaha belə nəsihət verməyə, yol göstərməyə cəsarət edən, özlərini xəyalda da olsa, müdrik, arif sayan insanlardır. Digər tərəfdən, onlar varlığı, təbiəti əlçatmaz sirrlər yuvası hesab edən, hər şeyi pərdəli hikmətlərdən ibarət bilən, içərisində dolaşdıqları mühitin, hər gün münasibətdə olduqları insanların belə dilini, əməlini başa düşməyən, varlığın fövqünə yüksəlmək istərkən yerlərdə sürünən, həyatın əlində bir oyuncağa çevrilən, ən yaxında, göz qabağında dolaşan, hər bir idrak sahibi üçün məlum, anlaşıqlı olan parlaq həyat həqiqətlərini də görə bilməyən xəyalpərvər, qafil insanlardır. Bu adamların ruhunda, fikrində, Arifdə olduğu kimi, bir tərəfdən bütün dinləri, fəlsəfələri incədən-incəyə yoxlamaq, saf-çürük etmək, şübhəçilik meyli, digər tərəfdən isə möhkəm etiqad, ―mistika‖, ―cəbərut aləminə‖, lal göylərə müraciət meyli vardır. Onlar xeyirxahlıq, insanpərvərlik, insaf, mərhəmət, vicdan aşiqləridirlər, gözəl, səmimi, bəşəri arzu- larla yaşayırlar. Lakin bu mücərrəd xeyirxahlıq nəinki onlara və onların münasibətdə olduqları insanlara bir xeyir vermir, əksinə, onları dözülməz əzab və iztirablara, fəlakət və məhrumiyyətlərə düçar edir. ―İblis‖də bu zehniyyətin sahibi olan insanlar, ―XX əsrin müstəbid övladlarının mədəni vəhşiliyinə‖, müharibə ideyalarına qarşı dururlar. Lakin bu zehniyyət burada, mədəni vəhşilərin at oynatdığı meydanda bir iş görməli, zülmə, haqsızlığa müqavimət göstərməli ikən,
əksinə öz
gücsüzlüyünü, acizliyini, heç nəyə yaramadığını göstərmiş olur. Bu zehniyyət, qoca Şərqin hələ də şüurlarda yaşayan bu mərhəmət, vicdan fəlsəfəsi, hələ də bir çox yerlərdə hökmünü sürməkdə olan köhnə adət və ənənələr, etiqad tərəddüdləri- yeni mədəni vəhşiliklər qarşısında nə qədər gülünc vəziyyətə
150
düşmüşdür!
Şərqin əsəbi yavrusu bilməz ki nə yapsın, Bilməz ki, sağır göylərə yaxud mana tapsın... 1
―İblis‖ faciəsində Cavidin toxunmaq istədiyi həqiqətlərdən biri, oxucu və tamaşaçılarına çatdırmaq istədiyi əsas fikirlərdən biri Şərqə məxsus bu zülmə müqavimət göstərməmək, mərhəmət, vicdan, fəlsəfəsinin yeni şəraitdəki gücsüzlüyünü, vecsizliyini sübuta yetirmək olmuşdur. İblisin dili ilə deyilmiş aşağıdakı mənalı, istehzalı sözlər şairin bu etiraz və üsyanlarını çox aydın əks etdirirdi:
Dərdə bax, millətə bax, qeyrətə bax! Ölülərdən ölülər feyz alacaq. 2
Yuxarıda biz gördük ki, bu məsələ Cavidi, demək olar ki, ilk şeirlərindən düşündürməyə başlamışdı. Burada, ―İblis‖də isə şair həmin məsələnin daha ətraflı, bədii həllini vermək istəmişdi. 1925-1937-ci illər arasında yazılmış bir sıra başqa əsərləri göstərir ki, bu problem şairi sonralar da ciddi məşğul etmişdir. ―İblis‖də Cavidin oxucuya çatdırmaq istədiyi ikinci əsas fikir isə müharibə tərəfdarlarının mənfur simasını göstərmək olmuşdur. ―İblis‖də müharibə fitnəkarları kimlərdir? Bu fitnəkarlarıi bir qismi, şairə görə, ruhani cildinə girmiş müstəmləkəçi Qərb imperialistlərinin casusları, əmmaməli, ağ başlı ilanlar, papaslar, xaxamlardır. İblisin: ―Onların tanrısı altundur, əvət‖ sözləri millətləri, xalqları bir-birinə salışdıran bu casusların çirkin niyyətlərini açır. Dünyanın hər hansı hissəsində olursa-olsun dinlə, məzhəblə, siyasətlə əlaqədar olaraq hər hansı bir fırtına, fitnə-fəsad qopursa, bu casusların
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh, 368. 2 Yenə orada. səh, 376. 151
qanlı əli ilə əmələ gəlir. Onlar gah Şərqdə abid, gah Qərbdə zahid cildinə girirlər. Özlərini papa adlandırır, cənnət satır, gah bir qazı olub, fitnələr icad edir, gah da bir mürşid olub, aləmi bərbad edirlər. Dünyanı çaxnaşdıran əsil iblisləri göylərdə yox, bu ruhani cildinə girmiş fitnəkarlar arasında axtarmaq və görmək lazımdır. Əsərdə İblisin acı, sarsıdıcı kinayələri bu fikrin aydınlaşdırılmasına xidmət edir:
Həp din ilə, məzhəblə, siyasətlə cahanda Hər fırtına qopmuşsa, əvət, mən varam onda. Hər yerdə ki vardır əzəmət, qəhr ilə dəhşət, Hakimdir, o yerlərdə şu qarşındakı xilqət ...Röya kimi hər an olaraq zahirü qaib, Mən Şərqdə abid olurum, Qərbdə rahib. Bir qazı olub, gah edərəm fitnələr icad, Bir mürşid olub, gah edərəm aləmi bərbad, Bəzən olurum bir papa!.. Cənnət sataram mən, İsa dirilib gəlsə də, qorxar qəzəbimdən. 1
Müharibə fitnəkarlarının başqa: bir nəsli, şairə görə, dar və murdar şəxsi mənfəətləri üçün xalqları, millətləri əllərində oyuncağa çevirən, qanlı vuruşmalarda özləri üçün səadət axtaran, insanlıq sifətlərini itirmiş, vəhşiləşmiş başçılar, ―çılğın dərəbəylər‖, ―kinli krallar‖, pul, sərvət, mənsəb və şöhrət düşkünü olan, idrakı sönük başçılar, dövlət və siyasət adamları, şahlar, xaqanlar və onların satın alınmış hərbçi nökərləridir. İblisin kinayəli hücumları bir tərəfdən də bu fikrin bədii həllinə xidmət edir:
Mənsiz də, əmin ol, sizə rəhbərlik edən var: Qan püskürən, atəş sovuran kinli krallar, Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğın dərəbəklər, Altun və qadın düşkünü divanə bəbəklər,
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh 367-368. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|