Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ

 

122 

İn çe eşqəst, in çe dərdəst, in çe kar? 

1

 

 

Müridləri  şeyxi  danlayırlar.  Onu  doğru  yola,  mü- 

səlmançılığa  dəvət  edirlər.  Hərçənd  şeyx  onlara  tutarlı  sözlər 

deyir,  cənnət,  cəhənnəm  əfsanəsinə  gülür,  eşqin  əsil  ruhani 

təkmilləşmə yolu olduğunu söyləyir; lakin son nəticədə peşman 

olur,  ―haqq  yoluna‖  qayıdır,  müridləri  ilə  bərabər  Kəbəyə 

gəlib, ibadətlə məşğul olur.

 2

 

Sənan  haqqında  sufi  şairlər  tərəfindən  yazılan  başqa 

dastanların da məzmunu buna yaxındır. 

H.Cavid  bu  əfsanənin  əsas  süjet  xətlərini  (Şeyx  Sənanın 

yuxusunu,  səyahətə  çıxmasını,  xristian  qızına  aşiq  olmasını, 

donuz  çobanı  olmasını  və  s.)  saxlamaqla  bərabər,  onun  məna 

və  mahiyyətini  tamamilə  dəyişmiş,  əfsanəyə  yeni  dramatik 

kolliziya,  yeni dramatik  konfliktlər  və  bir  çox  yeni xarakterlər 

(Şeyx  Kəbir,  Zəhra,  Əzra,  Dərviş,  Anton,  Simon,  fanatik  ru- 

hanilər  və  s.)  əlavə  etmişdir.  Məlum  Şeyx  Sənan  he- 

kayələrinin  əksinə  olaraq,  Cavidin  əsərində  Şeyx  Sənan 

əvvəldən  axıra  qədər  bütün  dinlərə  dərin  şübhə  ilə  yanaşıb, 

―dinsiz olmaq da bir təriqətdir‖—deyən bir mütəffəkir-aşiqdir. 

Sənanı  əhatə  edən  müridlərin  isə  çoxu  Cavidin  əsərində  qatı 

dindarlar,  fanatiklər  olub  elm,  idrak  əhli  olan  Sənanın 

düşmənləridir.  Cavid  sufi  şairlərdə  olan  zaman  və  məkan 

ənənəsini də atmış, xalq arasındakı Sənan haqqında rəvayətlərə 

uyğun olaraq onu Qafqaza, Gürcüstana gətirmişdir. Şeyx Sənan 

əfsanəsinə  H.Cavid  tamamilə  yeni  bir  məzmun  və  məhz  dini 

təəssübkeşlik,  ruhanilik,  fanatizm  əleyhinə  mübarizə  ideyası, 

yüksək insanpərvərlik məzmunu vermişdir. 

 

 

 

                                                 

1

 Tərcüməsi: Ağlı getdi, səbri getdi, yar getdi. Bu necə eşq, bu necə dərd, bu necə işdir? 

2

 Bax: Şeyx Əttar. ―Məntiqüt-teyr‖, ―Hekayəti-Şeyx Sənan‖ bəhsi. 

---

 

123 

  İK İNC İ FƏS İL  

 

YARADI CILI ĞINI N  Ġ KĠNCĠ DÖVRÜ  

 

1.  CAVĠDĠN  Ġ MPE RĠAL ĠST   MÜH ARĠ BƏSĠ  

ƏLEYHĠNƏ ĠLK ÇIXIġLARI 

 

Birinci dünya müharibəsinin alovlanması ilə bir arada Cavid 

yaradıcılığının  ikinci  dövrü  başlanır.  Bu  illərdə  qabaqcıl 

Azərbaycan  ədəbiyyatında  və  mətbuatında  müharibə  əleyhinə 

böyük  bir  cəbhə  yaranmışdı.  N.Nərimanov  başda  olmaqla 

bütün 

kommunist 

yazıçı  və  mühərrirlər  və  Cəlil 

Məmmədquluzadə  başda  olmaqla  inqilabçı  demokrat  yazıçılar 

imperialist müharibəsinə qarşı mübarizə aparırdılar. Mütərəqqi 

romantiklər,  o  cümlədən  Hüseyn  Cavid  də  imperialist  mü- 

haribəsi əleyhinə tez-tez çıxış edirdi. 

Hələ  1914-cü  ilin  ortalarında  Şərqi  Avropada  və  Qafqaz 

cəbhəsində manevr xasiyyətli toqquşmaların başlandığı dövrdə 

Cavid müharibə əleyhinə ―Məzlumlar üçün‖ şeirini yazıb, ―həp 

cahan  qanlı  bir  kitab  əl’an‖  deyə  müharibə  dəhşətlərini  təsvir 

edir. Bu ‖qanlı kitabın‖ səhifələrini vərəqlədikcə şairin gözləri 

qarşısında  hərb  səhnələri,  müharibə  qurbanları  canlanır. 

Yolları,  küçələri  dolduran  skeletlərin  ağaran  dişləri  sanki  ―bu 

imişmi ədalət, insaf, haqq, vicdan‖ deyə incilin ―həqiqətlərinə‖ 

və quranın ―təlimlərinə‖ gülüb istehza edirlər: 

 

Gülər bəni-bəşərin duyğusuz səfillərinə, 

Gülər həmiyyətə biganə səngdillərinə. 

Gülər ədalətə, insafə, həqqə, vicdanə, 

Gülər həqayiqi-incilə, hökmi-quranə!

 1

 

 

Burada  şairin,  hər  şeydən  əvvəl,  ―incilin  həqiqətlərini‖  və 

―quranın  hökmlərini‖  təqsirləndirməsi  təsadüfi  deyildir.  Biz 

                                                 

1

 

―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 30-31.

 

---

 

124 

yuxarıda  gördük  ki,  Cavid  millətlər,  xalqlar  arasında 

ziddiyyətlərin  başlıca  səbəbini  uzun  müddət  yalnız  dini 

ayrılıqda  görmüşdür.  Haqqında  bəhs  etdiyimiz  şeirdə  də  o 

hələlik  müharibəni  doğuran  səbəbi  bununla  izah  edir.  Lakin 

çox  çəkmir  ki,  müharibəyə  qoşulan  imperialist  dövlətlərin 

niyyətləri tam aydın olduqdan sonra, Cavidi artıq başqa səbəb- 

lər — ―eyni əsr övladının təbiəti‖, XX əsrin yaratdığı yeni tipli 

müstəbidlərin  hərəkəti  və  çirkin  məqsədləri  də  düşündürməyə 

başlayır. 1915-ci  ildə  yazılmış ―Qüruba qarşı‖ şeiri bizi  şairin 

bəzi yeni düşüncələri ilə tanış edir: 

 

Bütün ətrafı sarmış bir məlal, ağlar cahan, ağlar; 

Könül məhzun, hava məhzun, günəş məhzun, səma məhzun. 

... Bütün 20-ci əsrin müstəbid övladı həp alim... 

...Bütün 20-ci əsrin müstəbid övladı həp zalim... 

...Cahan bir qətlgah olmuş, aman yox zülmü vəhşətdən.

 1

 

 

1916-cı  ildə  yazılmış  ―Hərb  və  fəlakət‖  şeirində  də  eyni 

motivlər vardır. 

 

Nədir şu qəhrü fəlakət? Nədir bu qəhtü ğila? 

Nədir şu kinü ədavət? Nədir bu dərdü bəla? 

...Təməddünün sonu vəhşətmidir, nədir əcəba?

 2

 

 

Artıq  yavaş-yavaş  şair  üçün  aydın  olur  ki,  yeni  qanlı 

müharibələri törədən səbəblərdən danışarkən  yalnız min il, iki 

min  il  əvvəl  yaranmış  dinləri,  təriqətləri  və  köhnəlmiş  adət-

ənənələri  göstərmək  və  qamçılamaq  kifayət  deyildir.  Bu  yeni 

tarixi  cinayətlərin  başlıca  icraçısı  ―XX  əsriş  müstəbid 

övladlarıdır‖. 

Cavidin  müharibə  haqqında  yazdığı  ilk  şeirlərində  gəldiyi 

ümumi nəticələrdən biri də bu idi ki, ədalət, insaf, haqq, vicdan 

                                                 

1

 

―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 37-38.

 

2

 

Yenə orada, səh. 4.

 

---