Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. ―ġEYDA‖ FACĠƏSĠ
128
Tərəqqi və inkişaf ideyasını qəbul və təbliğ edən belə şeirlər Azərbaycan bədii və ictimai fikri üçün yeni bir kəşf deyildi. Caviddən qabaq realist şeirdə dahi satirik Sabir, romantik şeirdə isə M.Hadi və A.Səhhət bu fikirləri dönə-dönə və daha parlaq bir şəkildə təbliğ etmişdilər. Bu fikirlər ancaq Cavidin öz şəxsi görüşlərində əvvəlki dövrə nisbətən bir yenilik idi.
Cavidin 1913-cü ildə nəşr olunmuş ―Keçmiş günlər‖ adlı şeir məcmuəsinin axırında müəllifin çap olunmuş əsərləri haqqında məlumat verilmişdi. Bu əsərlər sırasında ―Rəmzi‖ adlı nəşr edilməmiş və nəsrlə yazılmış bir dramın da olduğu qeyd edilmişdi. Lakin, məlumdur ki, sonralar Cavidin mətbu əsərləri içərisində ―Rəmzi‖ adlı dram olmamışdır. Bir sıra faktlar göstərir ki, əvvəlcə ―Rəmzi‖ adlanan bu əsər ―Şeyda‖ faciəsidir. Dramaturq sonradan əsərin adını dəyişmişdir. 1917- ci ildə nəşr olunmuş ―Bahar şəbnəmləri‖ və ―Maral‖da da müəllifin nəşr olunmamış əsərlərinin siyahısı verilərkən bunların sırasında artıq ―Rəmzi‖ adlı əsər deyil, ―Şeyda‖ adlı mənsur faciə qeyd olunur və bu faciənin 1916-cı ildə yazıldığı göstərilirdi. Bu da məlumdur ki, 1917-ci ildə və sovet dövründə, 1925-ci ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılmış ―Şeyda‖ əsərinin son həbsxana səhnəsində Fevral inqilabından, çar hökumətinin devrilməsindən də bəhs olunur. Güman etmək olar ki, Cavid ―Şeyda‖ əsərinin bir neçə variantını yazmışdır. Əvvəlcə, 1913-cü ildə onu ―Rəmzi‖ adı ilə nəşr etdirmək istəmiş, 1916-cı ildə ―Şeyda‖ adlı ikinci variantını yazmış, lakin əsər nəşr olunmadığından və ictimai- siyasi həyatda, xüsusən əsərdə haqqında bəhs olunan Bakı mətbəə işçilərinin həyatında ciddi yenilik baş verdiyindən dramaturq 1917-ci ildə, Fevral inqilabı dövründə faciəni nəşr etdirirkən əsərə yeni səhnələr əlavə etmişdir. ―Şeyda‖nın mövzusu milyonerlər Bakısında mətbəə 129
işçilərinin və yoxsul ziyalıların, mühərrirlərin faciəli həyatından götürülmüşdür. O zaman Bakıda müxtəlif məsləkli çoxlu jurnal, qəzet nəşr olunurdu. Bakıda əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan mətbəə işçiləri və əməkçi mühərrirlər də böyük bir qüvvə təşkil edirdilər. Onların həyatı, məişəti, mənəviyyatı və fəaliyyəti o zamankı ictimai həyatın diqqəti ən çox cəlb edən maraqlı səhnələrindən biri idi. Bu mətbəə işçiləri və zəhmətkeş mühərrirlər öz peşələri ilə əlaqədar olaraq dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə çox fəal münasibət bəsləyirdilər. Onların bir hissəsi gizli siyasi təşkilatların üzvü olaraq çarizm və burjuaziyaya qarşı aparılan mübarizənin yaxın iştirakçıları idilər. Həyatın bu səciyyəvi cəhəti Cavidin də diqqətini cəlb etmişdi. Faciənin süjeti mətbəə işçiləri və yoxsul mühərrirlərlə sahibkarlar arasındakı konflikt üzərində qurulmuşdur: gənc mürəttib Yusif altı il zalım Məcid əfəndinin mətbəəsində işlədikdən sonra ağır iş şəraitinin nəticəsi olaraq şiddətli vərəm xəstəliyinə tutulur və sahibkar tərəfindən işdən qovulur. Yusifin ancaq həmin mətbəədə mürəttib vəzifəsində çalışan ye- ganə qardaşı Qara Musaya gümanı var idi. Lakin fəlakət fəlakət üstündən gəlir. Qara Musanın da sol əlini maşın aparır. Qudurğan Məcid əfəndi ―Tək əldən səs çıxmaz‖ deyib Qara Musanı da işdən qovur. Hər iki qardaş işsiz qalır. Lakin Musa tək əllə də olsa, işləmək istəyir. Hər nə qədər çalışırsa da, Məcid əfəndi onu işə qəbul etmir. Dramaturq mətbəə müdiri Məcid əfəndinin vəhşiliyini, hər cür insani sifətdən məhrum, qansız, vicdansız bir adam olduğunu göstərir. Qara Musanın və Yusifin işdən qovulması, onların ağır, dözülməz halı onsuz da həyatdan narazı olan, zara gələn mətbəə işçilərini və yoxsul mühərrirləri hərəkətə gətirir. Onlar dərk edirlər ki, birləşib vahid bir qüvvə təşkil etməsələr, sahibkarların qudurğan hərəkətlərinin, ağır istismarının qarşısını ala bilməzlər. Fəhlələr arasında bu fikrin fəal təbliğatçısı yoxsul mühərrir Şeyda olur. Şeyda sahibkarlardan 130
mərhəmət uman sadədil mürəttibləri danlayıb, onları Məcid əfəndilərə qarşı barışmaz olmağa, birləşməyə, öz hüquqlarını tələb etməyə çağırır. O, yoldaşlarına deyir ki, Məcid əfəndi ―sizin qanınızı sorub sümürmək istər; fəqət sizdə də hümmət olmalı, əldən gəldiyi qədər kəndinizi müdafiə etməlisiniz. Yoxsa insaf, mərhəmət xülyaları ilə sürünəcək olsanız, nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şey bulamazsınız. Bu gün Yusiflə Musanın boğazlandığını görüb də qoyun sürüsü kimi kənarda seyr edirsiniz; halbuki yarın həpiniz, əvət həpiniz şu qanlı, şu uçurumlu keçiddən keçməyə məcbur olacaqsınız... halbuki bütün cahanı bəsləyən, bütün orduları silahlandıran, bütün sərmayədarları, bütün sahibkarları sərsəmlətən həp şu aciz sandığınız əmələlər, həp o nasırlı əllərdir. Bu gün yer üzünün bütün səadət və fəlakəti yalnız o əllərə baxır...‖ 1
inqilabçı mürəttiblərin yazdığı tələbnamələri oxuyur, fikrini bildirir, öz qələmi ilə mübarizəyə qoşulur, inqilabçılar üçün marş yazır:
Arkadaş, göz aç, aman! Qalx ölüm uyqusundam! Zülmə çox əydin boyun, Çox əzildin, qalx, oyan! 2
Şeydanın mürəttiblər arasında inqilabi təbliğat apardığını eşidən Məcid əfəndi Musa ilə necə rəftar etmişsə, Şeyda ilə də eləcə rəftar edir: gənc mühərriri işdən qovur. Faciənin finalı müəyyən nöqteyi-nəzərdən çox mənalıdır. Burada həbsxanaya atılmış gənc mühərrirlər və mürəttiblər Rusiyada Fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsi xəbərini eşidirlər. Uzaqdan ―Marselyozanı‖ xatırladan gurultulu və həyəcanlı bir ahənglə inqilab marşı eşidilir. Artıq
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 214-275. 2 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 276. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|