Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
103
Sadə meracı etmiyor inkar, Hələ tövhid için də şübhəsi var. Söyliyor: ―Görməyincə xaliqi mən İctinab eylərim pərəstişdən‖. 1
Şeyx Kəbir tələbəsinin bu şübhəsinə də haqq qazandırır. Yenə eyni fikrini başqa şəkildə təkrar edib deyir ki, allahı təbiətdən kənarda axtarmaq nahaq işdir; allahı tanımaq üçün, görmək üçün təmiz ürəyə, yüksək əxlaqa sahib olmaq kifayətdir:
Şübhə artarsa, həm yəqin artar, Mərifət nuri şübhədən parlar. Zənn edərsəm yanılmıyor Sənan; Çünki xəllaq üçün şərəfli məkan Eyi, parlaq könüllər olsa gərək 2 . Məlumdur ki, Şeyx Kəbirin bu panteizmi ―Şeyx Sənan‖ müəllifi tərəfindən uydurulmamışdır. Həm də bu təkcə Şeyx Kəbirlə Sənana istinad edilən bir görüş olmayıb, çox qədim tarixi kökləri olan Şərq, eləcə də Azərbaycan fəlsəfi fikrindən gəlir. Bu haman panteizmdir ki, Azərbaycanın Nəsimi, Füzuli, Şeyx Mahmud Şəbüstəri kimi bir çox böyük mütəfəkkir və şairlərinin dünyagörüşündə xüsusi yer tutmuşdur. Bu fikri əyaniləşdirmək üçün təkcə Nəsiminin bir neçə şeirini xatırlamaq kifayətdir. Məşhur ―Bahar oldu‖ şeirinin bir beytində Nəsimi belə bir fikir irəli sürür ki, canlı təbiətin bütün hadisələrində, hər bir sünbüldə, hər bir çiçəkdə belə allahı görmək mümkündür. Lakin bu sirri, bu mənanı dördayaqlılar nə başa düşür? Əgər sən dünyanın əmələ gəlməsi sirrini anlamaq istəyirsənsə, təkcə bir reyhanın ətrini iyləmək kifayət edər:
1
Yenə orada, səh. 162
2 Yenə orada. 104
Əgər ki sünbülü nərgiz bəyani-kənti kənz eylər, Qaçan bülhəm əzəl bilsin işaratın bu əsrarın? Bu gün kor aləmi-qeybin vücudun görmək istərsən Riyahın uş, bəyan eylər zühurun çərxi-səyyarın. 1
Yaxud aşağıdakı parçaya diqqət edək: Hər nəyə baxdınsa, onda sən allahı gör, Qancaru kim, əzm qılsan, səmmü vəchullahı gör. Zatinin eynidir allahın süfatı, ey bəşər! Lakin ol bildi bu rəmzi kim, irişdi zatinə. Yaxud:
Adəmdə təcəlli qıldı allah, Qıl adəmə səcdə, olma gümrah. 2
Cavidin yaratdığı Şeyx Kəbir surətinin görüşlərindəki panteizm də bu mənbə ilə bağlıdır, onun davamıdır.
Kim ki allahı istəyir görmək Arasın qəlbi-tabnakində, 3
Arasın kəndi ruhi-pakində.
Şübhəsiz ki, nə Nəsiminin, nə də Cavidin Şeyx Kəbirinin bu fikirləri, yəni onların panteizmi materialist və ateist mahiyyətdə deyildir; bu, tam etiqadsızlıq da deyildir; lakin hər halda müəyyən dini ehkama, fanatizmə qarşı çevrilmiş bir fəlsəfi gö- rüşdür. ―Şeyx Sənan‖dakı dini təəssübkeşliyə qarşı qoyulan panteist ideyalar, eyni zamanda, Azərbaycanın fəlsəfi və ədəbi irsi ilə əlaqədardır dedikdə — biz bu həqiqəti nəzərdə tuturuq. Cavidin əsərində bu ənənəvi ideyalara daha çox bağlı olan
1 S ə l m a n M ü m t a z. ―İmadəddin Nəsimi‖, Bakı, Azərnəşr, səh. 46. 2
3 Qəlbi-tabnak— parlaq, təmiz qəlb. 105
surət Şeyx Sənandır. Ondakı dini şübhəçilik də bu ideyalara əsaslanır. Sənan Turanda anadan olmuş bir türk, ―kimsəsiz bir zavallıdır‖. O, aşağı təbəqədən çıxmışdır. ―Elm-ürfan‖ kəsb etmək məqsədi ilə bir müddət İranda olmuş, sonra Ərəbistana getmiş, ruhani təhsil görmüş, dini-sxolastik elmləri öyrənmiş, lakin çox çəkmədən islam ehkamı, şəriət onda dərin şübhələr doğurmuşdur. Sənan dindarlıqdan bir çox cəhətdən kəskin surətdə fərqlənən ―filosofanə bir ruha‖ malik olmuşdur və otuz yaşında ikən ―kəsbi-ictihad‖ etmiş, yəni islam dini və şəriət hökmləri haqqında, eləcə də fəlsəfi idrak məsələlərində müstəqil fikirləri və mühakimələri ilə tanınmışdır. Sənan həm gözəl bir insan, həm də elm-kamal sahibidir. İndi o, şəqqül- qəmər (ayın parçalanması) hekayəsinə istehza edir, meraca inanmır, allahı görməyincə tanımaq və sitayiş etmək istəmir və sairə... Cavid Sənanı, faciənin qəhrəmanını belə göstərir. Bu xüsusi fikirləri, görüşləri ilə Sənan onu əhatə edən şeyx mərvanlar mühitinə sığmır, mümkün qədər onlardan uzaq olmağa, tək-tənha yaşamağa çalışır, cəmiyyətdən qaçır, günlərini səhralarda keçirir. Şeyx Əbuzər Sənanın bu mərdümgirizliyi haqqında Zəhraya deyir:
Qonşular söyliyor ki, həp gecələr Uyumaq bilmiyor sabaha qədər. Qoşuyor hər səhər biyabanə, Həm də əsla qarışmaz insanə. Halı pəjmürdə, sanki bir məcnun, Anlaşılmaz nədir məramı onun?! 1
Əgər Şeyx Sənanın bu etiqad süstlüyü, islam ehkamına və şəriətə şübhə ilə yanaşması bizə bir sıra klassik şair və mütəfəkkirlərimizin panteist ideyalarını xatırladırsa, onun fanatiklər mühitindən qaçması, tənhalığı sevməsi, biyabanlara üz tutması da bizə ədəbiyyatımızın məşhur aşiq surətlərini,
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 154. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|