Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
69
çatdırmışdı.  Üç  gündən  sonra  Mallet  Türkiyənin  irəli  sürdüyü 
təkliflərə  ətraflı  cavab  verdi.  ndiki  vaxtda  ngiltərə  öz  müt-
təfiqlərinin  razılığı  ilə  bəzi  maliyyə  kapitulyasiyalarının  ləğv 
edilməsinə  razı  ola  bilər  Türkiyənin  adalarla  bağlı  Yunanıs-
tanla  olan  mübahisənin  müəyyən  vaxta  qədər  təxirə  salınması 
lazım  bilindi.  Misir  məsələsi  müharibədən  sonra  həll  edilərsə 
daha  yaxşı  olar.  Mallet  həm  də  bildirdi  ki,  rusların  Türkiyə 
üzərinə  hücum  etmək  məqsədi  yoxdur,  həm  də  ngiltərə  və 
Fransa  Türkiyənin  ərazi  bütövlüyünə  təminat  verən  memoran-
dum imzalamışlar. 
 
Kapitulyasiyaların Osmanlı dövləti tərəfindən ləğv edil-
məsi ərəfəsində ingilis səfiri Mallet  ngiltərə və Fransanın adın-
dan Türkiyəni inandırmağa çalışmışdı ki, Rusiyanın Türkiyəyə 
qarşı  təcavüzkar  niyyəti  yoxdur,  əgər  Türkiyə  ordusu  təcili 
tərxis  olunarsa,  “Heben”  və  “Breslau”  gəmiləri  tərksilah  edi-
lərsə, alman təlimatçıları ölkədən kənarlaşdırılarsa, onda müttə-
fiqlər Türkiyənin toxunulmazlığına təminat verər, adalar məsə-
ləsini  Türkiyənin  xeyrinə  həll  edər,  iqtisadi  kapitulyasiyalar 
məsələsində  güzəştə  gedərlər.  Malletin  irəli  sürdüyü  şərtlər 
Türkiyə  hökuməti  tərəfindən  Antanta  dövlətlərinin  zəiflik 
ə
laməti kimi qəbul edildi.  ngiltərə Türkiyənin bitərəf qalması 
üçün  çox  səy  göstərirdi.  Sentyabrın  27-də  ingilis  səfiri  bildir-
mişdi ki, əgər Türkiyə bitərəfliyini qoruyub saxlayarsa  ngiltərə 
hökuməti  müharibənin  başlanğıcında  müsadirə  etdiyi  hərbi 
gəmiləri geri qaytara bilər. Lakin müharibəyə qoşulmaqla daha 
çox  fayda  əldə  edəcəyini  düşünən  və  getdikcə  daha  çox  Al-
maniyanın təsiri altına düşən Türkiyə hökuməti  ngiltərənin bu 
müraciətini cavabsız qoydu.     
1914-cü  ilin  iyulun  sonunda  alman  hərbi  gəmilərinin 
Aralıq  dənizindən  keçib  Osmanlıya  gəlməsi  ölkənin  hakim 
dairələrindəki  almanpərəst  qrupun  mövqeyini  xeyli  möhkəm-
ləndirmişdi. Türkiyənin  ordu və donanması tamamilə Almani-
yanın nəzarəti altında idi. Osmanlı oktyabra qədər müharibəyə 
hazırlaşdı.  Oktyabrın  16-17-də  alman-türk  donanması  Odessa, 

---

 
70
Sevastopol,  Feodosiya  və  Novorossiyski  atəşə  tutdular. 
Oktyabrın  20-də  Rusiya  Osmanlıya  müharibə  elan  etdi,  ertəsi 
gün  isə  ingilislər  Dardaneli  bombardman  etdilər.  Asiyada  bir 
neçə  yeni  cəbhə  əmələ  gəldi  ki,  bunlardan  başlıcası  Qafqaz 
cəbhəsi idi. Qafqaz cəbhəsində aparılan ən mühüm döyüşlərdən 
biri Sarıqamış döyüşü olmuşdur. Ənvər paşanın rəhbərlik etdiyi 
bu  döyüşün  məqsədi  1878-ci  ildə  ruslara  verilmiş  Qars,  Ər-
dahan  və  Batumu  geri  almaq  idi.  Almanlar  bunun  yerinə 
Osmanlı qüvvələrinin Qalitsiyaya çıxarılıb Avstriya cəbhəsində 
vuruşmasını  məsləhət  vermişdilər.  Amma  Ənvər  paşa  qəbul 
etməmişdi. Bunun da səbəbi o idi ki, türklər bilirdilər ki ruslar 
tez-gec  Qafqaz  və  randakı  mövqelərindən  faydalanaraq  Şərqi 
Anadolunu  işğal  etməyə  çalışacaqlar.  Ənvər  Paşa  bütün 
qüvvələri  ilə  birlikdə  döyüşə  girdi.  Dekabrda  üçüncü  türk  or-
dusu hücuma başlayıb, rus ordusunun arxasına keçdi. Lakin Sa-
rıqamışın  müdafiəsi  və  Türkiyə  qoşun  qruplarını  cinahlardan 
dövrəyə  alan  rus  qoşunlarının  hərbi  əməliyyatı  dekabrın 
axırlarında Türkiyənin bir korpusunun mühasirəyə salınması və 
digərinin darmadağın edilməsi ilə nəticələndi. Türk ordusu ağır 
qış  şəraitində  aparılan  bu  döyüşdə  böyük  itkilər  verərək  geri 
çəkilməyə  məcbur  oldu.  1916-cı  ilin  yazında  rus  qoşunları 
bütün  Qafqaz  cəbhəsi  boyunca  hücuma  keçdi.  Müharibənin 
çətin şəraitdə, dağlarda aparılmasına baxmayaraq, rus qoşunları 
1916-cı  ilin  fevralında  Ərzurumu,  apreldə  isə  Trabzonu  tut-
dular  və  bununla  ruslar  bütün  Şərqi  Anadolunu  işğal  etmiş 
oldular. Bu tarixdən etibarən türk qoşunlarının zəif qüvvələrlə 
təşkil  olunan  hücumları  nəticəsiz  qaldı.  Ərzincan  barışığının  
imzalanmasından  sonra  rus  ordusu  işğal  etdiyi  bölgələrdən 
çəkilməyə başladı. 
Hələ  Birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində  Rusiya  isti-
fadə  etmək  üçün  “erməni  məsələsi”ni  yenidən  irəli  sürmüşdü. 
Ermənilərin  “Daşnakstyun”  partiyası  “öz  milli  müqəddaratını 
təyin  etmək”  şüarı  ilə  pərdələnərək  Antanta  dövlətlərinin,  ilk 
növbədə  Rusiyanın  əlaltısına  çevrilmişdi.  Bütün  ermənilərin 

---

 
71
katolikosu  1912-ci  ilin  payızında  II  Nikolaya  müraciət  edərək 
Osmanlıda yaşayan erməniləri “müdafiə etməyi xahiş etmişdi”. 
Rusiya  hökuməti  Osmanlıda  yaşayan  ermənilərdən  gələcəkdə 
bir  vasitə  kimi  istifadə  etmək  üçün  onları  müdafiə    edəcəyinə 
söz vermişdi. 
 
Osmanlının 1914-cü ildə  ngiltərə,  Fransa və Rusiyaya 
qarşı  müharibəyə  girməsi,  erməni  komitələrində  böyük  bir 
fürsət olaraq dəyərləndirilmişdi. Könüllü alaylar toplayaraq rus 
ordusuna  qatılan  ermənilər,  rus  işğalçı  orduları  ilə  birlikdə 
Şə
rqi  Anadolu  torpaqlarına  soxulmuşlar.  Həm  də  Anadolunun 
müxtəlif bölgələrində erməni əhalisi   yeni qiyamlar qaldırmış, 
Osmanlı    dövlətinə  xəyanət  etmiş  və  dinc  əhali  böyük  bir 
soyqırıma  məruz  qalmışdı.  Bu  soyqırımda  təkcə  türklər  deyil, 
Trabzon  ətrafında  yaşayan  rumlar  və  kürdlər  də  ermənilər 
tərəfindən  qətlə  yetirilmişdir.  Osmanlı  dövləti  ermənilərin 
xəyanətinə cavab tədbirləri görməyə məcbur oldu. Çünki ermə-
nilər  ruslarla  ittifaqda  idilər  və  onlar  dinc  əhaliyə  qanlı  divan 
tuturdular. Erməni başkəsənləri heç kəsə aman vermirdilər: qo-
caları,  uşaqları,  hamilə  qadınları,  körpələri  misli  görünməmiş 
vəhşiliklərlə qətlə yetirirdilər. 
 
Bunlara  cavab  olaraq  Osmanlı  hökuməti  erməniləri 
hərbi xidmətə cəlb etməməyə, erməni komitə mərkəzlərini ləğv 
etməyə,  onların  başçılarını  həbs  etməyə  başladı.  Osmanlı  hö-
kuməti qiyamçı erməniləri həm də Suriya və Livana köçürmək 
haqqında  qərar  verdi.  O  zaman  bu  ərazilər  Osmanlı  impe-
riyasına daxil idi. Köçürülmə və həbslər 1915-ci il aprelin 24-
də  başladığına  görə  ermənilər  bu  günü  qondarma  erməni  soy-
qırımı  kimi  qeyd  edirlər  və  bunun  digər  ölkələr  tərəfindən 
tanınmasına  çalışsalar  da  məkrli  məqsədlərinə  nail  ola  bilmə-
mişdilər. 
 
1915-ci  ildə  Qafqaz  cəbhəsində  böyük  hərbi  əməliyyat 
olmadı. Türk ordularının diqqəti müttəfiqlərin Dardanelə çıxar-
dığı  desanta  qarşı  mübarizəyə  cəlb  olunmuşdu.  ngilis 
donanması 18 mart 1915-ci ildə Çanaqqala (Dardanel) boğazını 

---