Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
79
zılıq yaradırdı. 1900-cü ilin noyabrında Krasnavodskda yükda-
ş
ıyan  fəhlələrin  tətili  başlamışdı.  Artıq    dekabrın  əvvəllərində 
bu  tətil  dayandırılmışdı.  Buna  baxmayaraq  onlar  sahibkarları 
bir  neçə  güzəştə  getməyə  məcbur  edə  bilmişdilər.  Orta  Asiya 
siyasi  məhbusların  sürgün  yerinə  çevrilmişdi.  Birinci  rus 
inqilabı  ərəfəsində  Rusiyada  inqilabi  hərəkat  genişləndikcə 
siyasi  görüşlərinə  görə  Orta  Asiyaya  sürgün  olunanların  sayı 
artırdı.  Hətta  yerli  hakimiyyət  orqanları  buraya  sürgün 
edilənlərin sayca artmasından narazılıqlarını bildirirdilər. 
1902-1903-cü  illərdə  Orta  Asiyada  gizli  sosial-demok-
rat  təşkilatları  yaranmağa  başlamışdı.  Gizli  iş  aparan  sosial-
demokratların  əksəriyyəti  buraya  sürgün  olunan  ruslardan 
ibarət  idi.  Qafqaz  sosial-demokratlarının  Bakı  komitəsinin 
mətbəəsində hökumət əleyhinə nəşr olunmuş vərəqələri Bişkek 
şə
hərində  yayan  Ponomaryov  və  Oleynikov  həbs  edilmişdilər. 
Qazax və qırğız dilini bilən Berezovski hökumət əleyhinə əhali 
arasında təbliğat aparırdı.   
 
Mərkəzi Asiyanın türk əhalisi bütün siyasi hüquqlardan 
məhrum edilmişdilər, ən yaxşı torpaqlar əllərindən alınmış ənə-
nəvi istehsal üsulu, sosial struktur dağıdılmışdı. Müstəmləkəçi 
hökumət  qarşılarına  bu  bölgənin  ruslaşdırılması  məsələsini 
qoymuşdular.  Bununla  bərabər,  XX  əsin  əvvəllərində  milli 
azadlıq hərəkatı yeni mərhələyə qədəm qoyur. Azadlıq hərəka-
tında  əsas  yeri  milli  ziyalılar  tuturdular.  Onların  möhkəmlən-
məsi XX əsrin əvvəllərində siyasi partiyaların yaranmasına gə-
tirib çıxartdı. 
 
nqilab  ərəfəsində  Rusiyanın  mərkəzində  olduğu  kimi 
Volqaboyu, Sibir və Krımda da ictimai-siyasi vəziyyət mürək-
kəb  idi.  Çar  hökuməti  bu  regionların  xalqlarını  siyasi,  iqtisadi 
və  milli  əsarət  altında  saxlayırdı.  Bu  regionlarda  da  sosial-
demokrat  dərnək  və  təşkilatlarının  yaradılmasına  başlanmışdı. 
Sosial-demokratlar  çarizmə  qarşı  mübarizədə  fəhlə  və    kənd-
liləri  birləşməyə  çağırırdılar. Milli-azadlıq hərəkatının yüksə-
lişi  fəhlə  və  kəndli  hərəkatının  güclənməsi  ilə  əlaqədar  idi. 

---

 
80
Çarizm  milli-azadlıq  hərəkatına  qarşı  mübarizədə  cəza  tədbir-
lərini  gücləndirir,  milli  burjuaziya  isə  milli-azadlıq  hərəkatını 
öz  məqsədinə  tabe  etməyə  can  atırdı.  Milli  burjuaziya  müt-
ləqiyyətlə sövdələşmək yolu ilə muxtariyyət almaq və yaxud da 
iqtisadi və siyasi xarakterli güzəştlər əldə etmək ümidində idi. 
 
XX əsrin əvvəllərində aqrar ölkə olan Rusiyada quraq-
lıqlar başlamış, şəhərlərdə ərzaq məhsulları, istehlak malları tü-
kənmiş,  qıtlıq  başlamış,  nəticədə  xalqın  vəziyyəti  xeyli  pis-
ləşmişdi. Böhran nəticəsində üç yüzdən artıq zavod və fabriklər 
bağlanmış, yüz minə qədər adam işsiz qalmışdı. Ölkə iqtisadiy-
yatındakı  feodalizm  qalıqları  da  fəhlələrin  həyat  şəraitini 
ağırlaşdırırdı.  Ölkənin  iqtisadi  və  siyasi  inkişafını  ləngidən  bu 
maneələrin  aradan  qaldırılması  fəhlə  sinfinin  əsas  vəzifəsinə 
çevrilirdi.  Ölkənin  milli  ucqarlarında  iqtisadi  və  siyasi  inkişaf 
getdikcə  daha  çox  ləngiyirdi,  çünki  Rusiyanın  mərkəzinə 
nisbətən  burada  feodalizm  qalıqları  daha  çox  idi.  Milli  ucqar-
ların  mütərəqqi  inkişafı  yolunda  bu  əngəllərin  aradan  qaldırıl-
ması cəmiyyətin zəruri tələbatına çevrilirdi. 
 
Fəhlələrin,  kəndlilərin  və  qeyri-rus  xalqlarının  heç  bir 
siyasi  hüququ  yox  idi.  Mülkədarların,  kapitalistlərin  zülmü, 
milli zülm Rusiyada sinfi ziddiyyətləri xeyli kəskinləşdirmişdi. 
1900-1904-cü  illərdə  fəhlələrin  bütün  ölkədə  başlanan  geniş 
tətil  mübarizəsi  və  kəndlilərin  çıxışları  inqilabın  yaxınlaşdı-
ğ
ından  xəbər  verirdi.  1904-cü  ilin  yanvarında  başlanan  rus-
yapon  müharibəsi  Rusiyanın  məğlubiyyəti  ilə  başa  çatdı.  Bu 
məğlubiyyət  nəticəsində  II  Nikolay  xalq  qarşısında  öz  nüfu-
zunu  itirir.  Rus  dövlətinin  iqtisadi  quruluşu  pozulur,  bahalıq 
artır, vergilər yüksəlir, onsuz da fəhlələrin az olan əmək haqqı 
daha  da  azalır.  Beləliklə,  rus  hökuməti  nüfuzdan  düşür, 
inqilabçıların isə çoxdan gözlədikləri şərait yetişir.  
  1905-ci  il  yanvarm  9-da  Petroqradda  baş  verən  qanlı 
hadisələr  qısa  zamanda  Rusiyada,  çarizmin  milli  müstəmləkə-
lərində,  o  cümlədən  Orta  Asiya,  Volqaboyu,  Sibir  və  Krımda 

---

 
81
inqilabi  fırtınanın  baş  qaldırmasına,  milli-azadlıq  hərəkatının 
geniş vüsət almasına səbəb oldu. 
1905-ci  il  inqilabından  sonra  Rusiyada  başlanan  inqilabi 
hərəkat  milli  ucqarların  bütün  bölgələrinə  sirayət  etdi.  Bu 
bölgələrin  qabaqcıl  ziyalıları  hürriyyət  və  maarif  yoluna  cəlb 
olundular. Bakıda, Daşkənddə, Səmərqənddə, Kazanda, Alma-
Atada, Həştərxanda, Krımda türk dünyasının digər bölgələrində 
milli  və  dini  məsələlərə  dair  kitablar,  kitabçalar,  publisistik 
yazılar  dərc  olunmağa  başladı.  Birinci  rus  inqilabı  Orta 
Asiyada, Volqaboyunda və digər bölgələrdə baş verən inqilabi 
hərəkata,  milli  və  dini  oyanışa  təsir  etdi.  Hürriyyət  abı-havası 
imperiyanın sərt qanunlarmı xeyli  yumşaltdı, ölkədə söz, mət-
buat azadlığına zəmin  yaranmasına səbəb oldu.  Qazax, özbək, 
türkmən,  tatar  yazıçıları  və  publisistləri  ana  dilində  mətbuat 
orqanları  yaratmağa  imkan  tapdılar.  Daşkənddə  10  adda,  Sə-
mərqənddə 5 adda, Alma-Atada 6  adda, Kazanda 9 adda mət-
buat orqanları nəşr olundu.  nqilab havası partiyaların, cəmiy-
yətlərin, dərnəklərin fəaliyyəti üçün şərait yaratdı. Başqa sözlə, 
inqilab  türk  xalqları  arasmda  milli  oyanışa  güclü  təkan  verdi. 
Daşkənddə,  Buxarada,  Xivədə,  Həştərxanda  yerli  bəy  və 
xanlarla yanaşı, çar üsul-idarəsinə qarşı mübarizə gücləndi. 
  1905-ci  ilin  yazında  Orta  Asiya  və  Volqaboyunda 
kütləvi  kəndli  hərəkatı  başladı.  Kəndli  hərəkatının  genişlən-
məsindən  qorxuya  düşən  mülkədarlar  çar  qoşunları  tərəfindən 
mühafizə olunmaq üçün şəhərlərə qaçır, çardan və qubernator-
lardan  xahiş  edirdilər  ki,  kəndli  hərəkatının  qarşısını  almaq  
üçün    bölgələrə  əlavə  qoşun  hissələri  göndərsinlər.  Çar  höku-
məti kəndli çıxışlarını  yatırmaq üçün kəndlərə kazaklar və  əs-
gərlər  göndərirdi.  Çar  qüvvələri  tərəfindən  öldürülən,  döyülən 
və  işgəncə  verilən  kəndlilər  mübarizəni  dayandırmırdılar.  On-
lar  fəhlələr  tərəfindən  müdafiə  edilirdilər.  Çar  hakimiyyət  or-
qanlarının  sənaye  mərkəzlərindən  sürgün  etdikləri  inqilabçı 
fəhlələr  çarizmə  və  mülkədarlara  qarşı  mübarizədə  kəndlilərə 
yardım  edirdilər.  Hələ  xeyli  dərəcədə  kortəbii  xarakter  daşı-

---