Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
88
ə
yanların  arzu  etdikləri  kimi  birinci  Dumada  kəndlilər  çoxluq 
təşkil  edirdilər.  Kəndlilərin  Dumada  43  faiz  millət  vəkili  var 
idi. Kəndlilərin tərəfini saxlayan Rus sosialist inqilabçılar par-
tiyası istənilən qədər Dumaya kəndli deputatları keçirmişdilər. 
Kəndli  deputatlarının  təkidi  ilə  hökumət  bəyannaməsinin  ək-
sinə  olaraq,  Duma  aqrar  məsələsinin  geniş  müzakirəsinə 
başladı.  Kəndlilər  çar  hökumətindən  torpaqları  onların  ixtiya-
rına verilməsini tələb edirdilər. Belə də olmalı idi. Çünki kənd-
lilər  bu  yolda  çox  qan  axıtmışdılar.  Lakin  kəndlilərin  düşün-
dükləri  kimi  olmadı,  çar  tərəfindən  təyin  edilən  baş  vəkil 
Dumada çıxış edərək dedi ki, “Torpaq heç bir vaxt paylanma-
yacaqdır,  xüsusi  mülkiyyət  toxunulmazdır”.  Kəndlilər  çardan 
üz döndərərək “biz sizə torpaq, bir də azadlıq verəcəyik” deyən 
eserlərin  arxasınca  getdilər.  Dumada  çar  hökumətinin  nüma-
yəndələri ilə millət vəkilləri arasında mübarizə başladı. Torpaq-
la yanaşı başqa məsələlərdə də millət vəkilləri hökumət adam-
ları ilə razılığa gələ bilmədilər. Beləliklə, 1906-cı il aprelin 27-
də işinə başlayan Duma iyulun 7-də çar tərəfindən buraxıldı.  
 Rusiyanın  türk  əhalisi,  burada  yaşayan  başqa  xalqlar 
kimi  öz  kəskin  etirazlarını  bildirdilər.  Çar  hokuməti  iyulun  7-
də  Duma  deputatlarının  iclasları  keçirilən  Tavriya  sarayının 
bütün qapılarını bağlı saxladı. Bu, deputatlar üçün gözlənilməz 
idi. Kadet fraksiyasının təşəbbüsü ilə hökumətə etiraz bildirildi 
və iclasları Vıborqda keçirmək qərara alındı. Sosial-demokrat-
lar və trudoviklər də kadetlərlə həmrəy idilər. Vıborqdakı iclas-
larda Azərbaycan deputatları da iştirak edirdilər. Ə.Topçubaşov 
və  .Ziyadxanov  kadetlər  tərəfindən  tərtib  olunmuş  və  Vıborq 
iclaslarının  bütün  iştirakçıları  tərəfindən  bəyənilmiş  “Xalq 
deputatlarından  xalqa”  müraciətini  imzaladılar.  Onlar  Rusi-
yanın  bütün  əhalisini  Dumanın  buraxılması  əleyhinə  etiraz 
çıxışlarına  çağırırdılar.  Çar özünüidarəsinə qarşı etiraz xarak-
teri  daşıyan  “Vıborq  müraciəti”ni  200-ə  yaxın  şəxs  imzala-
mışdır.  Bakı  qubernatoru  1906-cı  il  iyulun  15-də  bütün  yerli 
qəzetlərin redaktorlarına və mətbəələrə "Dövlət dumasının keç-

---

 
89
miş  deputatlarının  müraciətini"  çap  etməyin  qadağan  olduğu 
barədə sərəncam göndərərək, onları inzibati qaydada ən sərt cə-
zalar  veriləcəyi  ilə  hədələdi.  Vıborq  iclaslarının  iştirakçılarına 
divan tutuldu. Onlar barəsində cinayət işi qaldırıldı. Deputatlar 
məhkəməyə  verildi.  Onları  xalqa  ünvanlanmış  xüsusi  müra-
ciətlə "Rusiya əhalisini itaətsizliyə və qanun əleyhinə çıxmağa 
qızışdırmaq  niyyətində  olmaqda  və  bu  müraciətin  çoxsaylı 
nüsxələrini Rusiya hüdudlarında yaymaqda" təqsirləndirirdilər. 
1907-ci ilin dekabrında keçirilmiş məhkəmənin hökmünə görə, 
onlara    üç  aylıq  həbs  cəzası  verilir,  167  nəfər,  o  cümlədən  də 
Ə
.Topçubaşov  və  .Ziyadxanov  Dövlət  Dumasının  tərkibinə 
seçilmək  hüququndan  məhrum  edilirdilər.  Ə.Topçubaşov 
"Kaspi" qəzetinə rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı və Bakı şəhər du-
masının tərkibindən çıxarıldı. 
   Qazaxıstanda  siyasi  fikrin  inkişafında  Dövlət  Duma-
sına seçkilər mühüm rol oynamışdı. Bu zaman siyasi partiyalar 
arasında  seçicilərin  “səs”i  uğrunda  mübarizə  başlamışdı. 
Ölkənin daha iri vilayətlərində, rus əhalisinin çoxluq təşkil et-
diyi bölgələrdə sosial-demokratlar və zəhmətkeşlər, qazax əha-
lisinin  üstünlük  təşkil  etdiyi  bölgələrdə  isə  liberal-demokratik 
milli  ziyalılar  böyük  təsir  gücünə  malik  idilər.  Ümumiyyətlə 
Qazaxstandan  I  Dövlət  Dumasına  9  deputat  seçilmişdi  ki,  on-
lardan 4-ü qazax, 5-i isə rus millətinə mənsub idi.  
Ufa,  Orenburq,  Kazan  və  Krımdan  birinci  Dumaya  se-
çilən türk deputatları ümumi pulsuz ibtidai təhsilin tətbiqi, milli 
və  dini  hüquqların  bərpa  edilməsi,  aqrar  məsələsə  və  başqa 
problemlərin həll  edilməsini irəli sürmüşdülər.  Ə.Topçubaşov, 
.Axtyamov və digər deputatlar aqrar məsələ və hüquqi vəziy-
yətlə bağlı türk xalqlarının narazılıqlarını Duma üzvlərinə çat-
dırmışlar.  Ş.Sırtlanov  bildirmişdir  ki,  başqırdların  kazak  ad-
landırılması adi hal  almışdır. Onlardan ucuz işçi  qüvvəsi kimi 
istifadə  olunur.  Başqırdları  öz  torpaqlarını  rus  kəndli  icma-
larına  satmağa  məcbur  edirdilər.  Başqırdlar  torpaqlarının  on-
lara qaytarılmasını istəyirlər. Müsəlmanlar heç də rus əhalisinin 

---

 
90
istifadə  etdikləri  hüquqlardan  istifadə  etmirlər.  Lakin  rus  şo-
vinist  millət  vəkilləri  başqa  millətlərin  nümayəndələri  ilə  çox 
sərt davranırdılar. Çox vaxt da müsəlman millət vəkillərinə da-
nışmaq üçün söz verilmirdi. Göründüyü rus millətçi deputatları 
başqa  millətlərə  yuxarıdan-aşğıya  baxır,  hətta  onları  bir  millət 
kimi tanımaq belə istəmirdilər. 
Baş verə biləcək xalq çıxışlarından qorxuya düşən çar II 
Nikolay  II  Dövlət  Dumasına  seçkilərin  keçirilməsi  barədə 
sərəncam  verdi.  1907-ci  ilin  yanvar-fevral  aylarında  II  Dövlət 
Dumasına  keçirilən  seçkilər  monarxist  və  oktyabrist  partiya-
ların  yeni  məğlubiyyəti  ilə  nəticələndi.  II  Duma  birinciyə  nis-
bətən daha sol və müxalifətçi duma oldu. 1907-ci ilin fevralın 
20-də  fəaliyyətə  başlayan  II  Dumada  aqrar  məsələsi  başlıca 
məsələ  olaraq  qalırdı.  Dumada,  mülkədar  mülkiyyətinə  qarşı 
çevrilən  aqrar  qanun  keçirilməsinə  yol  verməmək  üçün  əksin-
qilabi partiyalar birləşdilər. Sol partiyalar əvvəlki kimi yenə də 
mülkədar  torpaqlarının  “müsadirə  edilməsi”ni  təkidlə  irəli 
sürdülər.  Onlar  mülkədar  torpaqlarının  “müsadirə  edilməsi”ni 
bütün  torpaqların  kəndli  komitələri  tərəfindən  milliləşdirilib, 
kəndlilərə pulsuz verilməsi kimi başa düşürdülər.  
II  Duma  heç  də  birinci  dumadan  fərqlənmirdi.  Ancaq 
bu  Duma  da  demokratik  və  sol  meyilli  partiyalardan,  bir  çox 
tanınmış  fəal  üzvlərindən  məhrum  olmuşdu.  Stolıpin  seçki-
qabağı onları Vıborq bəyannaməsini imzaladıqları üçün günah-
landıraraq  məhkəməyə  cəlb  etmiş  və  elə  bir  şərait  yaratmışdı 
ki, seçkilərdə iştirak edə bilməmişdilər. 
Mərkəzi Asiyadan II Dövlət Dumasına yerli burjuaziya 
nümayəndələri  seçilmişdilər.  Abdul  Vahid  Kari,  Rauf  Kariev, 
Taş  Pulat  Abdulxəlilov,  Tleuli  Alabergenov,  Tavriya  quber-
niyasından    Rəşid  Madiyev,  Ufa  quberniyasından  Kalimulla 
Xasanov, Azərbaycandan isə Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xas-
məmmədov və başqaları seçilmişdilər.   
Ural  vilayətinin  qazax  nümayəndəsi  Vadican  Katoyev 
öz çıxışlarında çarizmin köçürmə siyasətini kəskin tənqid edə-

---