Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
112 olmaqla çar hakimiyyətinin bütün aparatını saxladı. Çar müs- təmləkəçilərinin bütün vəzifələrdən qovulmasını, hakimiyyətin fəhlə və əsgər deputatları Sovetlərinə verilməsini tələb edən kütlələrin təzyiqi altında martın 31-də Daşkənd fəhlə və əsgər deputatları Sovetinin, Müsəlman deputatları Sovetinin və kəndli deputatları Sovetinin birləşmiş iclasında Kuropatkinin köməkçiləri ilə birlikdə işdən götürülüb həbs edilməsi haqqın- da qərar qəbul edildi. Həmin iclasda eyni zamanda yeni qoşun komandanı və hərbi dairə qərargahı rəisi seçildi. Lakin vila- yətdə mülki işlərin idarə olunması Daşkənd icraiyyə komi- təsinin üç komissarına tapşırıldı ki, burada da çar məmurları üstün yer tuturdular. Kuropatkin vəzifəsindən uzaqlaşdırıldıqdan sonra Mü- vəqqəti hökumət, Şepkin başda olmaqla Türküstan komitəsi yaratdı. Hərbi qubernatorlar və qəza rəisləri əvəzinə çar mə- murlarından, eserlərdən, menşeviklərdən və burjua millətçilə- rindən vilayət və qəza komissarları təyin edildi. Türküstan ko- mitəsi Yeddisunun cənub qəzalarında yerli əhalinin 2,5 milyon desyatin torpağının zorla alınması haqqında hələ Kuropatkin tərəfindən hazırlanmış planı təsdiq etdi. Kazak qoşunlarının çox böyük torpaq malikanələrinə toxunulmadı. Türküstan komitəsi Müvəqqəti hökumətin regionda siyasətini həyata ke- çirən orqana çevrildi. Türküstan komitəsi Orta Asiya xalq- larının sosial-iqtisadi, milli, siyasi və başqa problemlərini həll etmədi. 1917-ci ilin martında özbək burjuaziyasının yaratdığı müsəlman komitələri “Şurayi-islam” təşkilatında birləşdilər. Bu təşkilata milli burjuaziyanın, feodalların və müsəlman ruhanilərinin nümayəndələri daxil idi. 1917-ci il aprelin 16-dan 23-ə qədər “Şurayi-islam” təşkilatının birinci qurultayı keçirildi. Qurultay Türküstan müsəlmanlarının Diyar Sovetini seçdi. Qurultayda təhsil, vəqf torpaqları, müsəlmanların mərkəzləş- dirilmiş dini idarəsinin yaradılması və başqa məsələlər mü- zakirə edilmişdir. Burada həm də Türküstan müsəlmanlarının 113 ə razi muxtariyyəti ideyasını nəzərdə tutan qərar qəbul olunmuşdu. Fevral inqilabı Buxara əmirliyi və Xivə xanlığına da öz təsirini göstərmişdi. Burada da rus fəhlələri fəhlə və əsgər de- putatları Sovetləri yaratmışdılar. Buxara əmirliyində idarə işlə- rinin yenidən qurulması uğrunda mübarizə gedirdi. Bu işlərin həyata keçirilməsi ilə Müvəqqəti hökumətin buradakı nüma- yəndəsi Miller məşğul idi. May ayında Buxarada “Şurayi- islam”ın yerli bölməsi təsis edildi. Miller Buxaranın idarəçili- yindən uzaqlaşdırıldı və koalisiyon hökumət təşkil olundu. Xivədə də Sovetlərlə yanaşı Müvəqqəti komitə də yaradılmışdı. darəçiliyi həyata keçirmək üçün həmin komitənin göstərişi nəticəsində Məclis yaradıldı. Müvəqqəti komitə şəhərin təsər- rüfat, iqtisadiyyat və mədəni həyatını idarə etməyi öz əlinə almışdı. Beləliklə, bütün bölgədə ikihakimiyyətlik yaradılmışdı. Fevral inqilabından sonra qazax-qırğız milli hərəkatı Milli Şura yaratmışdı. Milli Şura qazax-qırğız milli muxtariy- yətinin yaradılmasını qəbul etdi. 1917-ci ilin dekabrında Bukeyxanovun başçılığı altında Alaş-Orda Muxtar qazax höku- məti təşkil edilmişdi. 1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra ha- kimiyyətə gələn bolşeviklər bərabərlik və xalqların öz mü- qəddəratını təyinetmə prinsipini irəli sürsə də işdə imperiyanın keçmiş müstəmləkələrindən olan xalqlara öz talelərini özlərinin həll etmələrinə imkan verilmədi. 1920-ci ilin martında Alaş- Orda dövləti süqut etdi. Fevral inqilabından sonra Rusiyanın hər yerində olduğu kimi Volqaboyunu da inqilab dalğası bürümüşdü. Martın 2-də Kazanda və quberniyalarda fəhlə deputatları Sovetləri yaradıldı. Martın 10-da əsgər deputatları Sovetləri təşkil olundu. Martın 14- də bunlar Kazan fəhlə və əsgər deputatları Sovetində birləşdilər. Eyni zamanda 1917-ci ilin martın 5-də yerli burjuaziya Quberniya ictimai təhlükəsizlik komitəsi yaratdı. 1917-ci ilin martında Baş- qırdıstanda da ikihakimiyyətlik yaradılmışdı. Bunlar quberniya ictimai və təhlükəsizlik komitələri, fəhlə və əsgər deputatları 114 Sovetlərindən ibarət olmuşdu. Çuvaşiyada da belə qurumlar yara- dılmışdı. Müvəqqəti hökumət də rus dilini dövlət dili kimi tanıyır və onun milli ucqarlarda tətbiqini genişləndirirdi. Məhz buna görə də hökumət yerli burjua təbəqələri ilə də toqquşmalı olurdu. IV Dövlət dumasında fəaliyyət göstərən Müsəlman fraksiyasının liderləri “Rusiya müsəlmanlarının mərkəzi büro- su”nu yaratdılar. “Mərkəzi büro” müsəlman xalqlarının milli, hüquqi, sosial-iqtisadi çətinliklərinin aradan qaldırılması haqqında tələblər irəli sürmüşdü. 1917-ci il aprelin 23-24-də Kazan quberniyası müsəlmanlarının birinci qurultayı çağırıldı. Qurultayda Volqaboyu türklərinin burjua nümayəndələri, bəy, qolçomaq və ruhani rəhbərlərinin daxil olduqları quberniya müsəlmanlarının “Milli Şura”sı yaradıldı. Volqaboyu türklə- rinin milli burjuaziyası bütün müsəlman-türk xalqlarının birliyi ideyasını təbliğ edirdi. Onlar Rusiyada mövcud hakimiyyəti saxlamaqla müsəlman xalqlarına mədəni-milli muxtariyyət verilməsini tələb edirdilər. 1917-ci il mayın 1-dən 17-nə kimi Moskvada keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının birinci qurultayında milli-məhəlli muxtariyyət, maarif və mədəniyyət, müəssislər məclisi, torpaq və s. məsələlər müzakirə edildi. Tatarların nümayəndəsi Ə.Salikova görə, milli azlıqlara yalnız mədəni muxtariyyət verilməli idi. M.Ə.Rəsulzadənin irəli sürdüyü milli-məhəlli muxtariyyət təklifi səs çoxluğu ilə qəbul edildi. Qurultayın qərarlarında ibtidai təhsilin icbari və pulsuz, təhsilin ana dilində olması, bu prinsipin orta və ali məktəblərdə də gözlənilməsi, rus dilinin xarici dil kimi tədris edilməsi gös- tərilirdi. Türk-müsəlman xalqlarının müvafiq problemlərini həll etmək üçün qurultayın qərarı ilə Milli Şura yaradıldı. 1917-ci il iyulun 26-dan avqustun 2-nə kimi Kazanda keçirilən Ümum- rusiya Müsəlmanlarının ikinci qurultayı Mərkəzi Rusiya və Sibir müsəlmanlarının mədəni-milli muxtariyyətini elan etdi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|