Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
115
nqilabın  ilk  günlərindən  Sibirin  quberniya  və  qəza 
mərkəzlərində  ictimai  təhlükəsizlik  komitələri  və  Sovetlər 
yaradılmışdı.  Fevral  inqilabı  Dağlıq  Altayda  da  milli  azadlıq 
hərəkatına  təkan  verdi.  Altay  ziyalılarının  bir  qismi  milli  mü-
qəddaratı  təyinetmə  və  Dağlıq  Altaya  müstəqillik  verilməsi 
tələbini irəli sürürdü. Müstəqillik ideyasını yerli bəy və tacirlər 
də müdafiə edirdilər.  
Krımda  fevral  inqilabından  sonra  hakimiyyət  Müvəq-
qəti  hökumətin  nümayəndələrinin  əlinə  keçdi.  Burjua  və  mül-
kədarların  mənafeyini  müdafiə  edən  çar  məmurları  və  qulluq-
çularının  çoxu  yenə  də  öz  yerlərində  qalırdılar.  Krım  türklə-
rinin  yaratdıqları  Müsəlman  komitəsi  1917-ci  il  martın  25-də 
qurultay  çağırdı  və  qurultay  Müsəlman  craiyyə  Komitəsini 
təsis etdi. Burada Krımın milli-ərazi muxtariyyəti məsələsi əsas 
məqsəd  kimi  qarşıda  dururdu.  Krımın  rus  əhalisi  qeyd  olunan 
məsələlərin  həllini  istəmirdi.  Belə  bir  şəraitdə  milli  hərəkatın 
qabaqcıllarına  qarşı  təqiblər  artır,  hadisələrin  sonrakı  inkişafı 
ictimai-siyasi vəziyyətə öz təsirini göstərirdi.  
kihakimiyyətlik  şəraitində  baş  verən  siyasi  böhranlar 
Müvəqqəti hökumətin sülh, torpaq və çörək ümidində olan xalq 
kütlələrinin  arzularını  hələ  ödəmək  iqtidarında  olmadığını 
göstərdi.  Bu  siyasi  böhranlar  Müvəqqəti  hökumətin  və  onu 
müdafiə  edən  siyasi  qüvvələrin  nüfuzuna  ciddi  mənfi  təsir 
göstərdi. Bolşeviklər belə vəziyyətdən istifadə edərək öz nüfuz-
larını  xeyli  artırdılar.  1917-ci  il  iyul  siyasi  böhranından  sonra 
diktaturaya meyil gücləndi və ikihakimiyyətlik sona çatdı. Tək-
hakimiyyətliyə keçilməsi Rusiyada başlanmış siyasi və iqtisadi 
böhranı  aradan  qaldırmadı.  Siniflər,  siyasi  qüvvələr  və  parti-
yalar arasında qarşıdurma daha da artdı. Belə bir şəraitdə siyasi 
qüvvələr  ölkəni  böhrandan  çıxarmaq  üçün  yollar  axtarmağa 
başladılar. Nəhayət, 1917-ci il oktyabrın 25-də partiya daxilin-
dəki fikir ayrılıqlarına baxmayaraq bolşeviklər kütlələrin narazı 
hissələrinə  arxalanaraq  “sülh,  torpaq  və  çörək”  şüarı  altında 
dövlət  çevrilişi  etdilər.  Həmin  gecə  keçirilən  toplantıda 

---

 
116
torpağın  sahiblərindən  əvəzsiz  alınaraq  kəndlilər  arasında 
bölüşdürülməsinə  və  sülhə  qərar  verilirdi.  Lakin  tarix  nə  rus 
ə
sgərlərinin sülhə, nə də rus kəndlisinin torpağa qovuşmayaca-
ğ
ını  göstərəcəkdir.  Belə  ki,  Rusiyada  “inqilabın  əksinqilaba 
qarşı  mübarizəsi”  adı  altında  vətəndaş  müharibəsi  başladı  ki, 
bu da ölkədə milyonlarla günahsız adamın məhv olmasına səbəb 
oldu.  Rus  kəndlisinin  taleyi  torpağa  qovuşmaq  olmayıb  çar-təh-
kimçi rejiminin aradan qalxaraq bolşevik, kommunist köləlik reji-
minin qurulması və yenə gözlədikləri torpağa qovuşa bilməmələri 
oldu.   
 
Türk  xalqları  yaşayan  bölgələrdə  bolşeviklər  partiya-
sının  yerli  komitələri  fəaliyyət  göstərirdi.  Onların  təbliğat-
təşviqat işi yaxşı təşkil edilmişdi. Məhz buna görə də Oktyabr 
çevrilişindən sonra, yəni 1917-1918-ci illərdə onlar demək olar 
ki,  bütün  türk  xalqları  yaşayan  bölgələrdə  hakimiyyəti  ələ 
almışdılar. 1918-ci ilin fevralında Türküstanda Sovet hakimiy-
yəti  quruldu.  1918-ci  ilin  aprelində  Ümumtürküstan  Sovetlər 
qurultayı  toplandı  və  qurultay  RSFSR  tərkibində  Türküstanın 
muxtariyyətini elan etdi. 
 
1917-ci ilin axırları-1918-ci ilin əvvəllərində bütün Vol-
qaboyu, Krım və  Sibirdə Sovet hakimiyyəti quruldu. 1918-ci ilin 
yazında  kəndlilərin  yeni  hakimiyyətdən  narazılıqları  başladı. 
Şə
rait  Sovetlərin  əleyhinə  dəyişildi.  “Əksinqilab”  onlara  qarşı 
duran  başlıca  qüvvəyə  çevrildi.  Bu  qruplar  Rusiyanın  bir  sıra 
bölgələrində  regional  hökumətlərini  yaratdılar.  Bütün  bunlar 
Rusiyada  vətəndaş  müharibəsinin  başlanmasına  gətirib  çıxar-
mış və milli ucqarların Mərkəzi Rusiya ilə əlaqəsi uzun müddət 
kəsilmişdi.  

---

 
117
TÜRK YƏ CÜMHUR YYƏT N N YARANMASI. 
TÜRK YƏ CÜMHUR YYƏT  
XX ƏSR N 20-80-ci  LLƏR NDƏ 
 
1. Milli-azadlıq hərəkatı və Türkiyə  
Cümhuriyyətinin yaranması 
 
Vaxtilə dünyada qüdrətli bir dövlət kimi tanınmış Osmanlı 
imperiyası əslində XIX əsrin axırlarında yarımmüstəmləkə və-
ziyyətinə  düşmüşdü.  Üstəlik  XX  əsrin  əvvəllərində  özünü 
göstərən  ictimai-siyasi  vəziyyət  imperiyanı  müstəmləkə  olma-
ğ
a doğru sürükləyirdi. Siyasi və iqtisadi həyatda özünü göstə-
rən böhran və tənəzzül həyatın bütün sahələrinə sirayət edirdi. 
Mütləqiyyat rejiminin hüdudsuz hökmranlığına qarşı yönəlmiş 
“Gənc  türklər”  hərəkatı  1908-ci  ildə  konstitusiyalı  monarxiya 
yaradılması  ilə  nəticələndi.  Bu  hərəkat  ölkədə  kapitalizmin 
inkişafına müəyyən təkan verməyə başladı. Lakin dünyanın ye-
nidən  bölüşdürülməsi  uğrunda  aparılan  birinci  dünya  mühari-
bəsi sultanlığın aqibətini həll etdi. Hələ birinci dünya mühari-
bəsinin başlanması ərəfəsində imperialist dövlətlər Sultan Tür-
kiyəsini  öz  aralarında  bölüşdürmək  haqqında  danışıqlara  baş-
lamışdılar. Onların 1915-1917-ci illərdə bir-biri ilə bağladıqları 
sazişlər  imperiyanın  demək  olar  ki,  bütün  torpaqlarını  əlindən 
alınmasını və öz aralarında bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu.  
Amerikanın  simasında  güclü  müttəfiq  qazanan  Antanta 
bloku Almaniya və onun müttəfiqləri üzərində ardıcıl qələbələr 
qazanmağa başladılar. Artıq məğlubiyyət qaşılmaz idi. Osmanlı 
imperiyasının  müharibəni  davam  etdirmək  üçün  gücü  qalma-
mışdı.  Müharibə    ölkəni  ağır  vəziyyətə  salmışdı.  Ölkə  külli 
insan  tələfatı  verməklə  yanaşı,  ağır  iqtisadi  böhranla  üzləş-
mişdi.  Ölkənin  daxilində  zəruri  malların,  xüsusilə  gündəlik 
istehlak məsullarının qiyməti 10-15 dəfə artmışdı. Ölkənin ma-
liyyə  strukturları  bərbad  hala  düşmüşdü.  1918-ci  ilin  avqus-
tunda  ölkənin  xarici  borclarının  həcmi  2,2  mlrd  dollara 

---