Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
103
Müharibəni  1914-cü  ilin  avqustunda  Almaniya  başlasa 
da  ngiltərə, Rusiya, Fransa da müharibəyə az maraq göstərmir-
dilər.  Birinci  dünya  müharibəsi  müharibə  edən  ölkələrin  iqti-
sadiyyatı qarşısında müstəsna tələblər qoydu. Müharibə, bütün 
iqtisadiyyatı  cəbhənin  ehtiyaclarını  ödəməyə  keçirməyi  tələb 
edirdi. Rusiya öz iqtisadi geriliyi, ictimai və siyasi quruluşunun 
çürüklüyü nəticəsində xüsusilə ağır vəziyyətə düşdü. Rusiyanın 
müharibəyə  hazır  olmaması,  müharibə  başlanan  kimi  birinci 
növbədə özünü silah və  döyüş sursatının çatışmamasında  gös-
tərdi.  Təhlükəli  vəziyyət  yaranmasına  baxmayaraq,  çar  hö-
kuməti  hərbi  istehsalın  genişləndirilməsi  üçün  uzun  müddət 
ciddi tədbirlər görmədi. Çar hökuməti hələ müharibədən əvvəl 
hərbi məhsul istehsal edən iri xüsusi müəssisələrə top və mərmi 
sifarişi verməklə kifayətləndi.  
Müharibə  Rusiyanın  onsuzda  geridə  qalmış  iqtisadiyya-
tını  bərbad  hala  saldı.  15  milyona  qədər  fəhlə  və  kəndli  cəb-
həyə  çağırıldığı  üçün  təsərrüfatdan  ayrılmışdı.  Cəbhəyə  gedən 
fəhlələri qadınlar və yeniyetmələr əvəz etmişdilər.  ş şəraiti də 
pisləşmişdi.  ş vaxtından çox, istirahət günləri və gecələr işlə-
mək qanuni hala çevrilmişdi. Kənddə də vəziyyət ağırlaşmışdı.  
Müharibənin  elə  ilk  günlərindən  nəqliyyat,  birinci  növ-
bədə dəmiryol nəqliyyatı ağır vəziyyətə düşdü. Dəmiryol tikin-
tisi  demək  olar  ki,  dayandırıldı.  Dəmiryollarında  vaqonlar  və 
parovozlar  çatışmırdı.  Dəmiryol  nəqliyyatı  yük  daşımaları  hə-
yata  keçirə  bilmirdi.  1916-cı  ildə  nəqliyyat  ordu  üçün  ərzaq 
daşınmasını  ancaq  əlli  faiz  yerinə  yetirdi.  Müharibə  illərində 
kənd təsərrüfatında da vəziyyət çox ağır oldu. Ən çox iş qabi-
liyyətli kənd  əhalisinin orduya səfərbər  edilməsi kənd təsərrü-
fatının kəskin tənəzzülünə səbəb oldu. 1914-cü ildə əkilmiş tar-
laların  20  faizindən,  1916-cı  ildə  isə  əkilmiş  tarlaların  15  fai-
zindən  taxıl  yığılmadı.  1915-ci  ildə  Rusiyada  ümumi  taxıl 
yığımı  1913-cü  ildəkinə  nisbətən  20  faiz,  1916-cı  ildə  isə  30 
faiz azaldı. 1916-cı ilin sonlarına yaxın Rusiya dərin təsərrüfat 
böhranı keçirirdi. Sənaye, kənd təsərrüfatı və nəqliyyat bərbad 

---

 
104
hala  düşmüşdü.  Müharibə  edən  ölkələrin  heç  birində  dağıntı 
Rusiyadakı  kimi  deyildi.  Müharibə  dövründə  ngiltərə  öz  sər-
vətinin 15 faizini itrdiyi halda, çar Rusiyasının itkisi 60 faiz idi. 
Birinci dünya müharibəsi Rusiyanın milli ucqarlarının da 
iqtisadiyyatını  səfərbər  etmişdi.  Sənayenin  bir  çox  sahələri 
cəbhə  üçün  işləyirdi.  Müharibə  başlayandan  sonra  kəndlilərin 
vəziyyəti    daha  da  ağırlaşmışdı.  Rusiya  hökuməti  cəbhə  üçün 
vacib olan xammal və sənaye məhsullarının daşınmasını möh-
kəmləndirmək  üçün  bir  sıra  tədbirlər  görmüşdü.  1916-cı  ilin 
aprelində  Fərqanə  dəmiryolu  istifadəyə  verilmişdi.  Yeni  se-
ment  və  pambıqtəmizləmə  zavodları  işə  salınmışdı.  Müharibə 
şə
raitində başqa kənd təsərrüfatı bitkiləri əvəzinə yalnız cəbhə-
ni toxuculuq məmulatı ilə təchiz etmək üçün pambıq əkilməsi 
xalq  kütlələrinin  narazılığına  səbəb  oldu.  1916-cı  ilin  payızın-
dan  başlayaraq  kənd  təsərrüfatının  bütün  sahələrində  tənəzzül 
baş  vermişdi.  1917-ci  ildən  etibarən  həm  sənaye  və  həm  də 
kənd  təsərrüfatı  sahələri  böhran  keçirirdi.  Çələkən  adasında 
neft  hasilatı  10  dəfə  azalmışdı.  Duz,daş  kömür  çıxarılması  da 
dayanmaqda idi. Yun və boyaq məhsullarının olmaması nəticə-
sində  xalça  istehsalı  azalmışdı.  Ölkədə  maliyyə  böhranı  tə-
minatsız istiqrazların buraxılmasını artırmışdı.  
Orta  Asiya  əhalisinin  sosial-iqtisadi  vəziyyəti  xeyli  ağır-
laşmışdı. Ölkənin təsərrüfatına dağıdıcı təsir göstərən müharibə 
bu regionun sosial-iqtisadi problemlərini daha da kəskinləşdir-
mişdi.  Türküstanda  1913-cü  ilə  nisbətən  1916-cı  ildə  sənaye 
məhsullarının qiyməti 4 dəfə artmışdı. Çoxişlənən, tələbat mal-
larını  tapmaq  çətinləşmişdi.  1916-cı  ilin  payızında  şəhərlərdə 
yoxsulluq  son  həddə  çatmışdı.  Kəndlilərdən  alınan  müxtəlif 
vergilər getdikcə artırılırdı. Əhalinin ən çox narazılığına səbəb 
olan, etiraz doğuran hərbi istiqrazların yayılması və müharibəni 
“qələbə  ilə  sona  çatdırmaq”  naminə  tez-tez  pul  və  əşya  ianəsi 
toplanması idi. 
 
Müharibə  illərində  Tatarıstanın  sənaye  müəsissələrinin 
çoxu  cəbhə  üçün  işləyirdi.  Ordunu  təchiz  etmək  və  geyim 

---

 
105
hazırlamaq  üçün  toxuculuq  məmulatı  istehsalı  xeyli  geniş-
ləndirilmişdi. Kazan şəhərindəki ən iri gön-dəri fabriki daha da 
böyüdülmüşdü.  Tatarıstan  sənayesinin  hərbiləşdirilməsində 
1915-ci ildə yaradılmış Kazan hərbi-sənaye komitəsinin böyük 
rolu  olmuşdu.  Onun  köməyilə  sahibkarlar  əlverişli  hərbi  si-
farişləri  yerinə  yetirmək  üçün  müqavilələr  bağlamışdılar. 
Müharibə  bütövlükdə  Tatarıstanın  sənayesinə  də  mənfi  təsir 
göstərmişdi.  xtisaslı  fəhlələrin  çatışmaması,  istehsalda  əmək 
məhsuldarlığını  aşağı  salmış  və  məhsulun  keyfiyyətini  pisləş-
dirmişdi.  Orta  və  xırda  müəssisələrin  çoxu  istehsalı  ya  ixtisar 
etmiş və  ya da dayandırmışdı. Cəbhə üçün işləyən bəzi müəs-
sisələr də məhsul istehsalını ixtisar etməyə başlamışdılar. Mü-
haribə  illərində  Tatarıstanda  əkin  sahələri  də  xeyli  azalmış  və 
məhsuldarlıq  aşağı  düşmüşdü.  Kənd  təsərrüfatı  alətləri  və  iş 
heyvanı çatışmırdı.  
 
Müharibənin  birinci  ilindən  Başqırdıstanda  sənaye 
müəssisələrinin  xeyli  hissəsi  hərbi  sursat  istehsalına  keçmişdi. 
Dövlətə məxsus müəssisələr çuqun, polad, top mərmiləri, silah 
istehsal  edirdilər.  Başqırdıstanda  daş  kömür  çıxarılması  xeyli 
artmışdı.  Burada  dağ-mədən,  metallurgiya  sənayesində  müha-
ribənin  yaratdığı  canlanma  1916-cı  ilin  payızına  qədər  davam 
etmişdir. Bundan sonra ölkıdə baş verən təsərüüfat dağıntısının 
təsiri altında sənaye məhsullarının azalması prosesi başlamışdı. 
Kişilərin  cəbhəyə  səfərbərliyə  alınması  və  atların  müsadirə 
edilməsi  yüzlərlə  ailəni  işçi  qüvvəsi  və  qoşqu  heyvanından 
məhrum etmişdi. 1917-ci ildə atı və inəyi olmayan kəndli təsər-
rüfatları bütün təsərrüfatların 30 faizini təşkil edirdi. Başqa böl-
gələrdə olduğu kimi burada da əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyəti 
xeyli  pisləşmişdi.  Müharibə  nəticəsində  meydana  çıxan  çətin-
liklərlə  bağlı  ən  zəruri  məhsulların  qiyməti  artmağa  başladığı 
halda, fəhlələrin real əmək haqqı azalırdı.   
 
Müharibə  illərində  Krım  bilavasitə  döyüş  zonasında 
yerləşirdi.  Düşmənin  hərbi  gəmiləri  yarımadanı  hətta  yaşayış 
məntəqələrini  dəfələrlə  artileriya  atəşinə  tutmuşdular.  Mühari-

---