Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
109
milli-azadlıq  xarakteri  daşıyırdı,  hərəkatda  rus  fəhlələri  və 
yoxsul kəndlilər iştirak edirdilər. 
Beləliklə, birinci dünya müharibəsi dövründə, bütün ölkə-
də  olduğu  kimi,  türk  xalqları  yaşayan  bölgələrdə  də  əhalinin 
müflisləşməsi və onların ehtiyacının artması sosial-iqtisadi zid-
diyyətləri  kəskinləşdirdi.  Orta  Asiyada  baş  vermiş  üsyanlar 
müharibənin  törətdiyi  inqilabi  böhranın  güclənməsinə  təsir 
etmişdi. 
 
5. 1917-ci il fevral inqilabından sonra Orta Asiya, 
Volqaboyu, Sibir və Krımda ictimai-siyasi vəziyyət 
 
 
Müharibənin gedişində təsərrüfat dağınıqlığının daha da 
artması, tətil və inqilabi hərəkatın genişlənməsi, kəndlilər içəri-
sində  kütləvi  narazılığın  güclənməsi,  məzlum  xalqlar  arasında 
həyəcanlar,  orduda  müharibəyə  qarşı  etirazlar  Rusiyanın  in-
qilabi böhran keçirməsinin aşkar hiss olunan əlamətləri idi. Öl-
kəni görünməmiş dərəcədə viran qoyan və çoxlu insan tələfatı-
na  səbəb  olan  imperialist  müharibəsi  inqilabi  hərəkatı  sürət-
ləndirdi.  
 
1916-cı ilin axırlarında-1917-ci ilin əvvəllərində ölkədə 
inqilabi mübarizə o qədər gücləndi ki, bu mübarizə çar mütlə-
qiyyətini kökündən sarsıtdı.  mperialist müharibəsinə qarşı xal-
qın  etirazı,  çarizmə  və  kapitalist  zülmünə  qarşı  fəhlələrin  mü-
barizəsi,  mülkədar  torpaq  sahibliyini  ləğv  etmək  uğrunda 
kəndli hərəkatı, milli zülmü ləğv etmək uğrunda Rusiyanın uc-
qarlarında  yaşayan  xalqların  mübarizəsi  vahid  axın  halında 
birləşirdi.  
 
1917-ci  il  fevralın  26-da  Baş  nazir  Dumanın  buraxıl-
ması  əmrini  verdi.  Baş  nazir  çarın  adından  Dumanın  buraxıl-
ması əmrini versə də onun əmri  yerinə  yetirilməmişdi. Əsgər-
lərin  çoxu  əmrə  itaət  etmirdi.  Rodziyenkonun  sədrliyi  altında 
müvəqqəti  Duma  komitəsi  yaradıldı.  Bu  komitədə  ifrat  sağlar 
və  bolşeviklərdən  başqa  bütün  partiyaların  nümayəndələri 

---

 
110
vardı.  Nümayişə  çıxan  fəhlələr,  sənətkarlar  və  əsgərlər  höku-
mətə  qarşı  mübarizə  aparırdılar.  1905-ci  il  inqilabından  sonra 
inqilabçıların kimisi öldürülmüş, kimisi Sibirə sürgün olunmuş, 
bir  qismi  də  Qərb  ölkələrinə  qaçaraq  canlarını  qurtarmışdılar. 
Birdən-birə  partlayan  bu  inqilaba  istiqamət  verəcək  liderlərə 
ehtiyac vardı.  
 
Xalq  həbsxanalara  hücum  edərək  məhkum  və  həbsdə 
olanları  azad  etdi.  Onların  arasında  sosial-demokratların,  bol-
ş
evik və  eserlərin də liderləri vardı.  Bu partiyaların nümayən-
dələri  zavodlara,  fabriklərə  gedərək  iğtişaşın  artmasına  çalış-
dılar.  Duma  yerləşən  Tavriya  sarayına  yollandılar.  Sovetin 
toplanması  üçün  başlanan  hazırlıq  işlərində  iştirak  etdilər.  Bu 
çalışmaların  nəticəsində  tezliklə  müvəqqəti  cra  Komitəsi 
yaradıldı. Həmin axşam yəni, fevralın 27-də Peterburq Soveti-
nin  toplanmasına  qərar  verildi.  Menşevik  liderlərindən  Çxeid-
zenin sədrliyi altında o axşam Peterburq Soveti toplandı və in-
qilabın qələbə çaldığını elan etdi. Qərara alındı ki, fəhlə soveti 
bundan sonra “Fəhlə və əsgər deputatları Soveti” adlandırılsın. 
“ cra Komitəsi” və başqa komissiyalar bu Sovetə daxil oldular. 
Duma müvəqqəti komitəsi sonradan  Lvovun rəhbərliyi altında 
yenidən yaradılaraq Müvəqqəti hökumət adını aldı. Lakin ölkə 
daxilində  bu  hökumətin  heç  bir  etibarı  və  nüfuzu  olmadı. 
Beləliklə, ölkədə iki hakimiyyət-Müvəqqəti hökumət və fəhlə-
ə
sgər deputatları soveti yaradılmışdı. Xalqın inqilabdan həllini 
gözlədiyi məsələlər aşağıdakılar idi: 
1.  Rusiyanın  müharibədən  çıxaraq  sülh  əldə  etməsi  və 
gizli müqavilələrin ləğvi. 
2. Müəssislər məclisinin tezliklə toplanması. 
3. Torpaq islahatı problemi. 
4.  şçilərin fabriklər üzərində nəzarət məsələləri. 
5.  Ölkənin  hər  yerində  bərbad  və  dağınıq  olan  istehsalın 
yenidən təşkil edilməsi. 
6.  Rus  əsarətində  olan  millətlərin  hüquq  və  azadlıqlarını 
ə
ldə etməsi. 

---

 
111
 
Müvəqqəti  hökumət  və  Sovetlər  bu  məsələlərin  heç 
birini həll edə bilmədilər. Partiyalar bir-birləri ilə çəkişir və nə 
edəcəklərini  bilmirdilər.  Fevral  inqilabının  başladığı  gündən 
qərarsızlıq  hər  tərəfdə  baş  alıb  gedirdi.  Müvəqqəti  hökumətin 
üzvlərindən  tutmuş  polis  məmuruna,  vətəndaşa  qədər  bütün 
siniflərdən  olan  insanlar  inqilabın  gedişində  müəyyən  bir 
aydınlıq görmürdülər. 
 
Peterburq və Moskvanın ardınca inqilabi çıxışlar bütün 
ölkəni  bürüdü.  Gizli  fəaliyyət  vəziyyətindən  çıxan  bolşevik-
lərin rəhbərliyi altında fəhlələr işi dayandırır, nümayişlər təşkil 
edir,  polisi  tərksilah  edir,  siyasi  məhbusları  həbsxanalardan 
azad edir, çar hakimiyyəti orqanları nümayəndələrini vəzifədən 
götürür  və  Sovetlərə  deputatlar  seçirdilər.  Yerlərdə  fəhlələrin 
çıxışı, əsgərlərin də onlara qoşulması köhnə hökumət orqanları 
tərəfindən  hər  cür  müqavimət  göstərilməsi  imkanını  aradan 
qaldırdı.  
 
Mütləqiyyətin  devrilməsi  xəbəri  alındıqdan  sonra  milli 
ucqarlarda  o  cümlədən,  Orta  Asiyada,  Volqaboyu  və  Sibirdə 
fəhlələr və əhalinin demokratik təbəqələri Sovetlər  yaratmağa, 
köhnə  hakimiyyət  orqanlarını  ləğv  etməyə  başladılar.  Orta 
Asiyanın şəhər, qışlaq və aullarında kütləvi mitinq və nümayiş-
lər  baş  verirdi.  Orta  Asiyada  birinci  olaraq  martın  3-də  Daş-
kənd fəhlə deputatları Soveti, martın 5-də isə əsgər deputatları 
Soveti  yarandı  və  az  sonra  bunlar  fəhlə  və  əsgər  deputatları 
Sovetində  birləşdilər.  Rus  əhalisi  yaşayan  qəsəbələrdə  kəndli 
deputatları  Sovetləri,  yerli  əhali  içərisində  isə  müsəlman  fəhlə 
deputatları  Sovetləri  və  müsəlman  zəhmətkeşləri  ittifaqı  yara-
nırdı.  Orta  Asiyanın  Əndican,  Səmərqənd,  Xocənt,  Buxara  və 
digər  şəhərlərində  də  Sovetlər  yaranmağa  başlamışdı.  1917-ci 
ilin mart-aprel aylarında Qazaxıstanda yaradılmış 24 Sovetdən 
8-i fəhlə, 9-u kəndli və 7-si əsgər deputatları Soveti idi.  
 
Orta Asiyanı mərkəzin inqilabi təsirindən təcrid etməyə 
və  köhnə  hərbi-müstəmləkə  idarə  üsulunu  saxlamağa  çalışan 
müvəqqəti  hökumət,  general-qubernator  Kuropatkin  başda 

---