Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
133 Müttəfiqlər isə Türkiyənin artıq döyüşə girməsi lazım oldu- ğ unu düşünürdülər. Müharibənin daha qısa bir müddətdə başa çatması üçün Türkiyənin müharibəyə girməsi çox əhəmiyyətli idi. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ müharibə illərində müttəfiq dövlətlərin toplaşdığı elə bir konfrans olmamışdır ki, orada Türkiyənin hərbi əməliyyatlara qatılması müzakirə edilməsin. Kasablanka konfransında Ruzvelt ilə Çörçill arasında Türki- yənin də müharibəyə qoşulması şərti ilə Balkan cəbhəsinin açılması haqqında razılaşma əldə olunmuşdu. Çörçill müzakirə olunmuş məsələni Türkiyə rəhbərliyinə açıqlamaq üçü 1943-cü il yanvarın 31-də Adana şəhərində Türkiyə prezidenti smət nönü ilə görüşdü. Bu görüşdə Türkiyənin 1943-cü ilin sonuna qədər müharibəyə qoşulmasını istədikləri bildirilmişdi. Buna cavab olaraq Türkiyə tərəfi Sovet dövlətindən ehtiyat etdik- lərini və Türkiyənin müharibəyə qoşulması üçün türk ordu- sunun gücləndirilməsinə ehtiyac olduğunu bildirmişdi. Çörçill bildirmişdi ki, müharibədən sonra SSR Türkiyəyə hücum etsə, onlar lazım olan tədbirləri görəcəkdir. O biri tərəfdən də Amerika və ngiltərə Türkiyənin ehtiyac duyduğu qədər ona hərbi texnika verəcəkdir. Bütün bunlara baxmayaraq, Türkiyə rəhbərliyi müttəfiqlərin Türkiyəyə əsaslı bir zəmanət ver- mələrini istədi. 1943-cü ilin noyabrında dövlət başçılarının Tehran kon- fransında Sovet tərəfi Türkiyənin müharibəyə qoşulmasında israrlı oldu. 1943-cü ilin dekabrın 4-6-da Ruzvelt və Çörçill Qahirədə nönü ilə görüşdülər. Türkiyə bu dəfə müttəfiq döv- lətlərin təzyiqinin qarşısında geri çəkilməli oldu və nönü müharibəyə başlamaq qərarını qəbul etdiyini bildirdi. Eyni za- manda nönü belə bir şərt irəli sürdü ki, Türkiyə müdafiə üçün lazım olan silah və hərbi sursatı almayınca müharibəyə girməyəcəkdir. Müttəfiqlər bu şərti qəbul etdilər və 1944-cü ilin yanvar-fevral aylarında türk və ingilis hərbi heyətləri Ankarada görüşdülər. Ancaq görüşlər fevralın sonunda kəsildi və ingilislər bunu belə əsaslandırdılar ki, Türkiyənin istəyi çox 134 böyükdür. Görüşlərin yarımçıq kəsilməsi müttəfiqlərin Türkiyə ilə müünassibətlərini pisləşdirdi. Belə bir vəziyyət Türkiyəni rahatsız etməyə başladı. Odur ki, 1944-cü ilin mayında Türkiyə tərəfi Sovet dövləti ilə yaxınlaşmağa təşəbbüs etdi. Lakin Sovet dövləti hər hansı bir yaxınlaşmanın ilkin şərtinin Türkiyənin müharibəyə girməsi olduğunu bildirdi. 1944-cü ilin yayında Almaniyanın hərbi vəziyyətinin son dərəcə ağır olduğunu qətiləşdirən Türkiyə müttəfiq dövlətlərlə münasibətlərini düzəltmək üçün avqustun 2-də Almaniya ilə diplomatik münasibətlərini kəsdi. 1945-ci il yanvarın 3-də isə Yaponiya ilə diplomatik münasibətlərini kəsərək fevralın 23-də onlara müharibə elan etdi. Bütün bunlara baxmayaraq Türkiyə 1945-ci ilə türk-sovet münasibətlərinin gərginləşməsi qayğıları ilə daxil oldu. Sovet dövləti artıq Türkiyə ilə bağlı iddialarını diktə etməyə başlamışdı. Belə ki, 1945-ci ilin 4-11 fevralında keçirilmiş Krım konfransında Stalin Türkiyə ilə münasibətlərə yenidən toxundu. Stalin boğazlar haqqında Montre konvensiya- sının Sovet dövləti üçün əlverişsiz şərtlərlə bağlandığını və dünyada qüvvələr nisbətinin dəyişdiyi bir zamanda bu kon- vensiyanın köhnəlmiş olduğunu bəyan etdi. Amerika boğazlar üzərində Türkiyə hakimiyyətinə xələl ğətirəcək heç bir də- yişikliyə tərəfdar deyildi. nğiltərə isə müstəqilliyi baxımından Türkiyəyə zəmanət verilməsinin zəruri olduğunu açıqladı. Konfrans boğazlar məsələsinin xarici işlər nazirlərinin müzaki- rəsinə verilməsi və məsələ ilə bağlı Türkiyənin məlumatlandı- rılması haqqında qərar qəbul etdi. Krım konfransından sonra Sovet dövləti 1945-ci il martın 19-da bitərəflik və bir-birinə hücum etməmək haqqında 1925-ci il türk-sovet müqaviləsini ləğv olunduğunu bildirdi. SSR bu hərəkətini dünyada yaranmış əsaslı dəyişikliklərlə əlaqələn- dirərək, müqavilənin yeniləşməsinə ciddi ehtiyac olduğunu bildirdi.Türkiyə 1945-ci il aprelin 4-də Sovet dövlətinə günün tələblərinə uyğun yeni bir müqavilə imzalamağa hazır olduğu- nu bildirdikdə, Sovet dövləti boğazlarda ona tam üstünlük 135 verilməsi, Qars və Ərdahanın geri qaytarılmasını istədi. Bu gözlənilməz bir tələb idi və nönünün başçılığı altında toplaşan hökumət bu tələbi qətiliklə rədd etdi. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Türkiyədə əsas daxili prob- lem iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılması idi. Hökumətin büdcə kəsirini ödəmək üçün apardığı siyasət inflasiyaya, qiymətlərin bahalaşması və xarici ticarət əməliyyatlarının azalmasına gətirib çıxarmışdı. Türkiyənin ixrac etdiyi kənd təsərrüfatı malları Avropa bazarında rəqabətə dözə bilmirdi. Buna görə də Türkiyə hökuməti bir sıra islahatlar keçirmək qərarına gəldi. Ə halinin əmək münasibətlərini qaydaya salmaq üçün Əmək nazirliyi yaradıldı. şçilərin sığortası haqqında qanun qəbul edildi. Siyasi partiyaların və həmkarlar təşkilatlarının yaradıl- masına icazə verildi. TBMM 1945-ci ildə Torpaq islahatı haqqında qanunu təsdiq etdi. Qanunda ehtiyacı olan hər bir kəndliyə torpaq verilməsi nəzərdə tutulurdu. Dövlətə və yerli orqanlara məxsus becərilməyən torpaqlar yenidən bölüş- dürülərək kəndlilərə verilməli idi. Torpaq islahatı 1947-ci ildən həyata keçirilməyə başladı. Respublika dövründə ilk dəfə olaraq ölkə qapıları xarici kapital üçün açıq elan edildi. 1947-ci ildə ingilislər Amerika hökumətinə bildirdilər ki, onlar daha Türkiyə və Yunanıstana hərbi və iqtisadi yardım göstərmək iqtidarında deyillər. Bu yardımın dayandırılması və ingilis qoşunlarının bölgədən çıxarılması bu ölkələr üzərində SSR -nin nəzarətinə gətirib çıxarardı. Bu da Aralıq dənizində strateji vəziyyəti köklü şəkildə dəyişirdi. 1947-ci il martın 12- də ABŞ prezidentinin konqresə göndərdiyi məktubda deyilirdi ki, Türkiyə və Yunanıstanı kommunist təhlükəsi hədələyir və həmin ölkələrin hökumətlərinə 400 milyon dollar həcmində yardım göstərilməlidir. Konqres prezidentin xahişini təmin etdi. Hər iki ölkədə bu yardım sosial-iqtisadi sahəyə xərclən- mədi. Bu yardım hər iki ölkədə ABŞ-ın nəzarəti altında hərbi məqsədlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldi. Türkiyənin “Tru- men doktrinası” ilə ABŞ-dan hərbi yardım alması Sovet Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|