Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
100
də  Rusiyanın  mərkəzi  quberniyalarında  kəndli  çıxışları  zəif-
lədiyi halda, Orta Asiyada bu hərəkat güclənməkdə idi.  
Çarizmin köçürmə siyasəti də onun özünə qarşı çevrildi. 
Çar  hökuməti  bu  siyasət  nəticəsində  “həm  Rusiyada,  həm  də 
ucqarlarda kəndlilərin narazılığının artmasına və onların vəziy-
yətinin  daha  da  ağırlaşması”na  nail  oldu.  Köçürülənlərin  sayı 
1905-ci  ildə  39  min,  1906-cı  ildə  141  min,  1907-ci  ildə  427 
min, 1908-ci ildə 665 min nəfər idi. Sonra, köçürülənlərin sayı 
xeyli  azalmağa  başladı.  1909-cu  ildə  köçürülənlərin  sayı  619 
min,  1910-cu  ildə  316  min  və  1911-ci  ildə  183  min  nəfər  idi. 
Bununla bərabər, 1910-cu ildən etibarən geri qayıdanların sayı 
sürətlə artdı. Bu, çar hökumətinin köçürmə siyasətinə bağladığı 
bütün ümidlərin boşa çıxması demək idi. 
  Bu  siyasətin  müvəffəqiyyətsizliyinin  iki  başlıca  səbəbi 
var  idi.  Birinci  səbəb  ondan  ibarət  idi  ki,  köçürülənlər  əsasən 
yoxsullar  idi.  Onlar  Orta  Asiyaya,  Sibirə  və  başqa  yerlərə  öz 
vəziyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  ümidi  ilə  köçürdülər.  Onlar 
satdıqları torpaqdan və əmlakdan əldə etdikləri az məbləğə və 
dövlətdən aldıqları azacıq pulu yola xərclədiklərindən, köçürül-
dükləri yeni yerdə özlərinə təsərrüfat düzəltmək üçün vəsaitləri 
qalmırdı.  Aldanıb  var-yoxdan  çıxanların  bir  hissəsi  köçürül-
dükləri yerdə varlıların əsarəti altına düşür, köçürülənlərin çox 
hissəsi  isə  peşmançılıqla  öz  köhnə  yurdlarına  qayıdırdı.  kinci 
səbəb, köçürmə işinin düzgün təşkil edilməməsindən ibarət idi. 
Köçürülənlərdən ötrü çox zaman təsərrüfat üçün yararlı torpaq 
ayırıb vermirdilər. Kifayət qədər borc verilmirdi. Köçürmə si-
yasəti  qarşısında  sırf  siyasi  məqsədlər  qoyan  çar  hökuməti 
onun  iqtisadi  nəticələri  barəsində  düşünmürdü.  Köçürülənlərə 
kömək  göstərilməsinin  təşkili  üçün  geniş  tədbirlər  əsla  görül-
mürdü. Nəticə etibarı ilə köçürülmə siyasəti kütləvi köçürülmə 
rayonlarında  iqtisadi  və  siyasi  vəziyyətin  kəskinləşməsinə 
səbəb oldu. 
Kəndli  bankının  fəaliyyəti  də  müvəffəqiyyətsizliyə  uğ-
radı.  1906-cı  ildən  1916-cı  ilədək  Kəndli  bankı  6,5  milyon 

---

 
101
desyatin  torpaq  almış  və  kəndlilərə,  başlıca  olaraq  qolçomaq-
lara  təqribən  4,1  milyon  desyatin  torpaq  satmışdı.  Bu  müddət 
içərisində  Bank  torpaqlarında  və  Kəndli  bankının  yardımı  ilə 
alınan  torpaqlarda  280  minədək  otrub  və  xutor  təsərrüfatı 
yaradılmışdı.  Kəndli  torpaq  bankı  torpaqların  satışı  ilə  yanaşı 
onları icarəyə də verirdi.  carəyə verilmiş torpaqların haqqı ya 
pulla,  ya  da  natura  şəklində  ödənilirdi.  Kazan  quberniyasında 
pulla icarə üstünlük təşkil etmişdi.  
Çar hökuməti müsəlman dininə etiqad edən xalqları təh-
lükəli hesab edirdi, çünki Stolıpinin yazdığı kimi, “gərgin gün-
lərdə qiyamçı Zaqafqaziyanın, zahirən sakit görünən Volqabo-
yunun və narahat Türküstanın özgə xalqları inqilab cəbhəsində 
olacaqlar”. Çarizm müsəlman əhali arasında inqilabi hərəkatın 
qarşısını  almaq  üçün  bütöv  tədbirlər  sistemi  işləyib  hazırladı. 
Bu  tədbirlərdən  ən  başlıcası  “müsəlmanların  xristianlaşdırıl-
ması” deyilən tədbir idi. Hökumət bu məqsədlə Kazanda ruhani 
akademiyası  nəzdində  xüsusi  olaraq  missionerlik  şöbəsi  açdı 
ki, bu şöbə çox keçmədən öz məzunlarının böyük bir qrupunu 
müsəlman  rayonlarına  göndərdi.  Çar  missionerləri  bir  çox 
rayonlarda polis orqanlarının köməyi ilə xristianlığı yayırdılar. 
  Stolıpin  aqrar  islahatı  kənd  təsərrüfatında  kapitalizmin 
inkişafını gücləndirdi. Lakin aqrar islahatlar bütövlükdə höku-
mətin və mülkədarların gözlədikləri nəticələri vermədi. Mülkə-
darlarla kəndlilər arasında torpaq uğrunda mübarizə Stolıpinin 
aqrar  siyasəti  nəticəsində  nəinki  zəifləmədi,  əksinə  gücləndi. 
Çar hökuməti iqtisadi inkişafın və sinfi mübarizənin gedişində 
qarşıya  qoyulmuş  vəzifəni  yerinə  yetirə  bilmədi.  Stolıpin 
islahatı kəndli məsələsini gündəlikdən həll edib  çıxarmadı.  s-
lahat bütün çətinlikləri və qüsurlarına baxmayaraq türk xalqları 
yaşayan bölgələrdə kapitalizmin inkişafı, bank və maliyyə sis-
teminin  yaranması,  yeni  sənaye  sahələrinin  meydana  gəlməsi, 
burjuaziya və fəhlələrin təşəkkülünə səbəb olmuşdu.    
 
 

---

 
102
4. Türk xalqları Birinci Dünya müharibəsi illərində 
 
 
Birinci  dünya  müharibəsi  böyük  imperialist  dövlətləri 
arasındakı  ziddiyyətlərin  kəskinləşməsi  nəticəsində  baş  verdi. 
mperializm  dövründə  kapitalizmin  qeyri-bərabər  inkişafının 
xüsusilə  güclənməsi  nəticəsində  XX  əsrin  əvvəllərində  böyük 
dövlətlər  arasındakı  ziddiyyətlər  son  dərəcə  kəskinləşdi.  Bu 
ziddiyyətlərin  ən  başlıcası  ingilis-alman  ziddiyyətləri  idi. 
qtisadi inkişaf sürəti cəhətdən  ngiltərəni ötüb keçən və dünya 
bazarında  onu  sıxışdıran  Almaniya  Yaxın  və  Orta  Şərqdə, 
həmçinin  Afrikada  geniş  işğalçılıq  siyasəti  apararaq  Britaniya 
müstəmləkə  imperiyasının  bütövlüyünə  təhlükə  törədirdi. 
ngiltərə bütün qüvvəsini Almaniyanın işğalçı siyasətini sarsıt-
mağa  və  öz  müstəmləkə  torpaqlarını,  dənizlərdəki  hökmran-
lığını qoruyub saxlamağa sərf edirdi. 
Fransız-alman  ziddiyyətləri  də  olduqca  mürəkkəbləş-
mişdi. Fransa tərəfi Almaniyanın 1871-ci ildə işğal etdiyi Elzas 
və  Lotaringiyanın  qaytarılmasını  tələb  edirdi.  Fransanın 
Afrikadakı  müstəmləkələri  üstündə  Almaniya  və  Fransa  Afri-
kada da toqquşurdular. 
 Beynəlxalq  münasibətlərdə  bir  tərəfdən  Rusiya,  digər 
tərəfdən  isə  Almaniya  və  Avstriya-Macarıstan  arasındakı  zid-
diyyətlər  də  mühüm  yer  tuturdu.  Çar  Rusiyası  bu  ölkələrlə 
Yaxın  Şərqdə  və  Balkanlarda  toqquşurdu.  Avstriya-Macarıs-
tanın  Balkanlarda  güclənən  işğalçılıq  siyasəti,  burada  Rusiya 
təsirini  tamamilə  sarsıtmaq  təhlükəsi  yaradırdı.  Rusiya  ilə  Al-
maniya arasında ciddi iqtisadi ziddiyyətlər də var idi.  
Başlıca imperialist dövlətləri arasındakı ziddiyyətlər iki 
düşmən  qruplaşmanın  yaranmasına  səbəb  oldu.  Hər  iki  qrup-
laşma  üzvləri  öz  hökmranlığını  möhkəmlətmək  və  xalqları 
ə
sarət  altına  almaq  məqsədi  ilə  dünyanı  yenidən  bölüşdürmək 
planları  hazırlayırdılar.  mperialist  dövlətlərinin  hazırlıqları 
birinci dünya müharibəsinə gətirib çixartdı.  

---