45
1806-cı ildə rus qoşunlarının Valaxiya və Moldovanı
tutması Osmanlı dövlətinin Rusiyaya müharibə elan etməsinə
səbəb oldu. 1807-ci ildə Fransa ilə Rusiyanın imzaladığı
Tilzit sülhündə Osmanlı imperiyasının lehinə sayıla bilmə-
yəcək bir çox hökmlər var idi. Tilzit sülh müqaviləsinin şərtləri
Avropada siyasi nüfuz dairələrinin Fransa ilə Rusiya arasında
bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu. Napoleon sveç və Türkiyə
barəsində Rusiyaya hərəkət sərbəstliyi verdi, I Aleksandr isə
Qərbi Avropada Napoleonun eyni hərəkət sərbəstliyini təsdiq
etdi. Napoleon I Aleksandrı Rusiyanın kontinental sistemə
daxil olmağa və ngiltərə ilə diplomatik münasibətləri kəsməyə
də razı saldı.
Rusiyanın Türkiyə ilə başlanmış müharibəsi 1811-ci
ilədək sönük surətdə aparıldı və Rusiya üçün heç bir əhəmiy-
yətli nəticə vermədi. Fransa ilə hərbi toqquşmanın yaxınlaşdığı
şə
raitdə Türkiyə ilə müharibənin qurtarmasını sürətləndirmək
lazım idi. 1811-ci ildə M.Kutuzov türklərə qarşı əməliyyat apa-
ran orduya komandan təyin edildi. Türklər Şumlu qalasında
məğlub olduqdan sonra Dunay çayının sol sahilinə keçdilər. Bu
vaxt Kutuzov sürətli əks-həmlə ilə Dunay çayının sağ sahilini
tutdu və türklərin geriyə yolunu kəsdi. Türkiyə ordusu mühasi-
rəyə alındı. Müharibə meydanındakı müvəffəqiyyətdən istifadə
edən Kutuzov 1812-ci ilin mayında Buxarestdə türklərlə sülh
bağladı. Buxarest sülhünün şərtlərinə görə Bessarabiya Rusi-
yaya keçdi və Dunay çayında Rusiya gəmilərinin gediş-gəliş
hüququ təsdiq edildi. Osmanlı dövləti Rusiyanın Qafqazdakı iş-
ğ
allarını tanımalı oldu. Serbiyaya isə özünüidarə hüququ
verildi. Moldova və Valaxiya Osmanlı dövlətinə qaldı. Eyni za-
manda siyasi və hərbi məhkumların əfvinə qərar verildi.
Osmanlı dövləti üzərində qələbə və onunla sülh müqaviləsinin
bağlanması Napoleonun Türkiyənin simasında Rusiya əleyhinə
müttəfiq qazanmaq niyyətlərini pozdu. Beləliklə, Osmanlı
imperiyası 1806-1812-ci illər müharibəsində məğlub oldu.
46
Fransa inqilabının gətirdiyi milliyyətçi fikirlərlə təməl-
ləndirilən, arxasında Rusiya və digər Avropa dövlətlərinin
durduğu etnik və məhəlli üsyanlar bu dövrdə daha da alovlandı.
Buxarest müqaviləsinə əsasən bəzi imtiyazalr alan serblər buna
rəğmən yenidən ayağa qalxdı. 1821 -ci ildə Moreyada yunan-
lar üsyan qaldırdılar, onlar da serblər kimi müstəqillik tələb
edirdilər və Avropa dövlətləri tərəfindən daha böyük dəstəyə
malik idilər. Əvvəlcə, böyük dövlətlər Balkan hadisələrinə
qarışmaq istəmirdilər. Onlar yunanların üsyanına türk sultanına
qarşı qiyam kimi baxırdılar. Rusiya öz protektoratı altında
Balkanlarda yunan dövləti yaratmaq istərdi, xüsusilə ona görə
ki, yunanlar Rusiyaya meyl göstərirdilər. Avropada inqilabi
hərəkatın artdığı bir şəraitdə “Müqəddəs ittifaq”a nifaq sal-
maqdan qorxan I Aleksandr yunanların üsyanına kömək göstər-
məkdən imtina etdi. Lakin yunan üsyanının genişlənməsi bu
məsələyə beynəlxalq münasibətin dəyişməsinə səbəb oldu.
I Nikolay daha qətiyyətlə hərəkət etməyə başladı. O,
hakimiyyətə gələndə taliyada və spaniyada inqilabi hərəkat
dağıdılmışdı. “Müqəddəs ittifaq”ın birliyi əvvəlki kimi zəruri
deyildi. Digər tərəfdən, “Şərq məsələ”sində Rusiyanın qətiy-
yətsizliyi Balkan xalqları arasında onu nüfuzdan sala bilərdi. I
Nikolay Balkan hadisələrinə son qoymaq niyyətində olduğunu
bildirdi. Rusiya istəmirdi ki, “yunan məsələ”sinin həllində
təşəbbüs ngiltərəyə keçsin. Rusiyanın birtərəfli qaydada
“yunan məsələ”sinə qarışmasını və onun Yaxın Şərqdə təsiri-
nin artmasını istəməyən ngiltərə 1826-cı ilin aprelin 4-də Ru-
siya ilə Peterburqda saziş imzaladı. I Nikolay “yunan mə-
sələ”sində ngiltərə ilə əməkdaşlıq etməyə razılıq verərək,
ngiltərə-Rusiya sazişinə zəruri halda ona Türkiyəyə qarşı tək-
başına çıxış etmək azadlığı verən bənd saldırdı.
1826-cı ilin oktyabrında Rusiya Türkiyə ilə Akkerman
konvensiyasını bağladı, bu konvensiyaya görə Rusiyanın Du-
nay knyazlıqlarına və Serbiyaya himayəçiliyi qanuniləşdirildi.
Rusiyanın müstəqil çıxışına yol vermək istəməyən ngiltərə və
47
Fransa Türkiyə qoşunlarının Yunanıstana göndərilməsinə mane
olmaq üçün Yunanıstan sahillərini birgə mühasirə etmək haq-
qında Rusiya ilə razılığa gəldilər. Lakin müttəfiqlərin eskadra-
sı Türkiyə donanmasının yerləşdiyi Navara limanına daxil
olduqda türklər atəş açdılar. Şiddətli döyüş baş verdi. Türkiyə
donanması demək olar bütünlüklə məhv edildi. ngiltərə və
Fransa səfirləri hiddətlənmiş sultanı sakitləşdirməyə çalışır və
ə
min edirdilər ki, onların dövlətləri Türkiyə ilə müharibə etmək
istəmirlər. Rusiya-Türkiyə müharibəsi baş verərsə Rusiyaya
kömək etməyəcəklər. Sultan II Mahmud Akkerman müqavi-
ləsini pozdu və öz təbəələrini Rusiyaya qarşı müharibəyə ça-
ğ
ırdı. Rusiya-Türkiyə müharibəsi 1828-ci ilin mayında başladı.
Hərbi əməliyyatlar Qafqazda və Balkanlarda aparılırdı. Balkan-
larda Türkiyə ordusu Rusiya qoşunlarına güclü müqavimət
göstərirdi. Balkanlarda rus ordusu döyüşə-döyüşə Prut və
Dunay çaylarını keçdi, Brailov və Varnanı işğal etdi. Lakin
Silistriya və Şumlanı ala bilməyən rus qoşunları Dunayın sol
sahilinə qayıtdı. şğal olunmuş qalalarda rus qarnizonları sax-
landı. Qafqazda Paskeviçin ordusu bütün yayı irəliləyərək
Qarsı, Axaltsixi, Axalkalakini və başqa qalaları tutdu. Paske-
viçin qoşunları Ərzurumu ələ keçirərək Trabzona doğru hərəkət
edirdilər. Rusiya ordusu Balkanları keçib Ədirnəni tutmuşdu.
stanbulun süqutuna yol verməmək üçün qərb dövlətləri sultanı
sülh danışıqları aparmağa sövq etdilər. Osmanlı sultanı II Mah-
mud Rusiyaya sülh danışıqlarına başlamağı təklif etdi və
tərəflər arasında danışıqlar başlandı.
1829-cu il sentyabrın 14-də Rusiya ilə Osmanlı dövləti
arasında Ədirnə sülhü imzalandı. Bu Osmanlıların Kiçik Qay-
narcadan sonra imzaladıqları ən ağır sülh idi. Rusiya Dunayın
deltasındakı adaları, Kuban çayının mənsəbindən müqəddəs
Nikolay körpüsünədək Qara dəniz sahillərini, Axaltsixi və
Axal-kalakini, həmçinin 33 milyon manat təzminat alırdı. Daha
sonra müqavilə Qara dəniz boğazlarında Rusiyanın və xarici
ölkələrin ticarət gəmilərinin azad gediş-gəlişinə və Osmanlı
Dostları ilə paylaş: |