Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.3. Xarici ticar ətin “ümumi rifahı yax şıla şdırılması” missiyası v ə “Ticar ət şəraiti”
- “Ticar ət şəraiti” indeksi v ə onun iqtisadi mahiyy əti
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 141 4.3. Xarici ticarətin “ümumi rifahı yaxşılaşdırılması” missiyası və “Ticarət şəraiti” Xarici ticarətə dair bütün nəzəriyyələri birləşdirən ən ümumi mülahizələrdən biri ondan ibarətdir ki, xarici ticarət bütövlükdə ümumi rifahı yaxşılaşdırır. Bu mülahizə müəyyən dərəcədə doğ- rudur. Lakin “ümumi rifahın yaxşılaşdırılması” xarici ticarətin iştirakçılarının hamısı üçün düz mütənasib ola bilməz. Çünki əv- vəla, ayrı-ayrı ölkələrin qarşılıqlı ticarətdən aldıqları qazanc dün- ya qiymətlərindən asılı olduğu üçün müxtəlifdir. Digər tərəfdən isə ölkənin xarici ticarətdən aldığı qazanc, ölkə daxilində isteh- salçı və istehlakçılar, idxalçı və ixracçılar arasında fərqli qaydada bölüşdürülür. Eyni zamanda nəzərə almaq vacibdir ki, xarici tica- rətin, beynəlxalq əmək bölgüsünün daşıyıcısı kimi, ixtisaslaşma nəticəsində resursların sahələr arası bölgüsündə yaratdığı dəyişik- liklər, istehsal faktorlarının gəlirliliyini də dəyişir. Beynəlxalq ticarətdən yaranan gəlirin ölkə daxilində və ölkələrarası bölgüsünün xarakteri, nəticə etibarilə, ticarətə cəlb olunmuş məhsul və xidmətlərin qiymət səviyyəsi və həcmləri ilə müəyyənləşir. Ona görə də, yalnız müqayisəli xərclər və ya digər ticarət nəzəriyyələrinin köməyi ilə, həmin məhsulların dünya bazarına təkliflərinin həcmini müəyyənləşdirmək, yetərli hesab oluna bilməz. Çünki məlumdur ki, hər hansı məhsulun müqayisəli üstünlüyü o vaxt reallaşa bilər ki, həmin məhsulun dünya qiyməti, daxili qiymətdən yüksək olsun. Nəzərə alsaq ki, dünya bazarında məhsulun qiyməti və satış həcmi, əsasən tələb və təklif arasında tarazlıqla müəyyənləşir, onda belə mülahizə yürütmək olar ki, beynəlxalq ticarətdə gəlirlərin həcmini və bölgüsünün xarakterini qiymətləndirmək üçün, ticarət nəzəriyyələri, mütləq tələbin təhlili ə hatə olunmaqla öyrənilməlidir. Belə şəraitdə, dünya qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi və qarşılıqlı ticarətin həcminin təyin olunması üçün, limit xərcləri ilə müəyyənləşən, istehsal həcmi ilə qiymətlər arasında münasibətləri ifadə edən “daxili təklif əyriləri”, indiki gəlir səviyyəsində isteh- lakçıların zövqləri və seçimləri ilə müəyyənləşən, istehlak həcmi Расим Щясянов 142 və qiymətlər arasındakı münasibətləri ifadə edən “tələb əyriləri” təhlili əsas vasitə və ya üsul hesab olunmalıdır . Dünya bazarında tələb və təklifin qarşılıqlı münasibətini təs- vir etmək üçün eyni məhsulu dünya bazarına çıxaran iki partnor ölkədə ticarətin yaratdığı şəraitə nəzər yetirək. Bu iki ölkədə daxili qiymətlərin fərqliliyi həmin məhsullara olan tələbi və dün- ya bazarının təsiri nəticəsində onların qiymətlərini müəyyənləş- dirir. Məlum olduğu kimi, azad bazar münasibətləri və liberal beynəlxalq ticarət şəraitində daxili qiymətlər adətən dünya qiy- mətləri səviyyəsinədək dəyişir. Ona görə də əgər ölkədə daxili qiymət dünya qiymətindən ilkin olaraq aşağıdırsa (P o < P d ), istehsal stimullaşır. Bu o deməkdir ki, daxildə istehsal və ixrac təklifi artır, ancaq bu zaman daxili qiymətlər də artır və ona görə daxili bazarda tələb azalır. Başqa sözlə ölkənin dünya bazarına təklifinin həcmi, qiymətin artması şəraitində təklif və ölkə da- xilindəki tələb arasındakı fərqin həcmi ilə müəyyənləşir. Dünya bazarındakı qiymətlər daxili bazardakı qiymətlərdən kiçik (P o < P d ) olan ölkədə isə, məhsula tələb artacaq, ancaq bu ölkədə həmin məhsulun istehsalçıları, təklifi azaldacaqlar. Belə- liklə, dünya bazarında məhsula tələbin həcmi qiymətlərin düşməsi şə raitində ölkədə tələb və daxili təklifin həcmi arasındakı fərqlə müəyyənləşəcəkdir. Ticarət əlaqələri gücləndikcə, (P o < P d ) olan ölkədə qiymət və onun xarici bazara təklifi artır. (P o < P d ) olan ölkədə isə qiymət azalır, ölkənin idxalına tələb artır. Onda ixrac təklifi və idxal tələbi əyriləri, dünya bazarının tarazlı qiymət səviyyəsində kəsişir. Tələb və təklif modeli ( S-LM) göstərir ki, azad ticarət qarşılıqlı əlverişli olsa da, ölkə daxilindəki əhali qrupları bu hal- dan müxtəlif dərəcələrdə faydalanır. Yəni, mahiyyətə görə bey- nəlxalq ticarətdə idxalçı ölkədə istehlakçılar, ticarətin inkişafın- dan daha çox udurlar, çünki daha aşağı qiymətlə və daha çox məhsul ala bilirlər. Lakin ixracçı ölkədə istehlakçılar uduzur çünki daxili qiymət artımı onları daha az məhsul almağa məcbur edir. Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 143 Əksinə şərait istehsalçılar üçün yaranır. Belə ki, idxal əvəz- edici sahələrdə istehsalın həcmi azalır, çünki daha səmərəli xarici istehsalçılar rəqabət mübarizəsi ilə onları qiyməti və istehsal həc- mini azaltmağa məcbur edir. xrac sahələrində isə istehsalçılar udur. Çünki dünya bazarına daxil olaraq onlar istehsalı genişlən- dirmək və daha yüksək qiymətlə məhsul satmaq imkanı əldə edilir. Beynəlxalq ticarətin, istehlakçı və istehsalçı qruplarının maraqlarına təsirini bilərək, ixracedici və idxalçı ölkələrdə maddi rifahın dəyişilməsini qiymətləndirmək olar. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu halda biz ayrı-ayrı qrupların öz subyektiv qiy- mətləndirmələri daxilində hərəkət edə bilərik. (Məsələn: aydındır ki, kasıbın 1 manat itirməsi ilə varlının 1 manat qazanması effekti eyni ola bilməz). Ümumiyyətlə, “tələb-təklif” modeli vasitəsilə tarazlı bazarın qiymətləndirilməsi, bütövlüklə sübut edir ki, beynəlxalq ticarətin inkişafı, bütün ölkələrə qazanc gətirir. Lakin nəzərə almaq va- cibdir ki, idxalçı ölkədə təmiz qazanc, istehlakçıların qazancının, idxalla rəqabət aparan istehsalçıların itirdiklərindən, qat-qat çox olması hesabına yaranırsa, ixrac edici ölkədə isə əksinə, rifahın ümumi yaxşılaşması, istehlakçıların hamısının zərərə düşməsinə baxmayaraq istehsalçıların böyük qazancı hesabına baş verir. Ə slində bu, çox mühüm və prinsipial nəticə, xarici ticarətin tən- zimlənməsində dövlətin rolunu şərtləndirir. Xarici ticarətin qazancının ölkələr arasında dəyişməsinə gəl- dikdə isə, bu partnor ölkələrdə qiymətlərin necə dəyişməsindən asılıdır. Hansı ölkədə qiymətlər daha çox dəyişərsə o ölkə daha çox udur. Başqa sözlə idxala tələbin və ya ixrac təklifinin elas- tikliyi nə qədər aşağıdırsa ticarətdən ölkənin əldə etdiyi qazanc o qədər çox olmur. “Ticarət şəraiti” indeksi və onun iqtisadi mahiyyəti. Hər hansı ölkə üçün, xarici ticarətin əlverişli olub – olmamasının qiy- mətləndirilməsində, “ticarət şəraiti” (terms of trade) və ya “ticarət şə rtləri” adlanan göstərici istifadə olunur. (Mahiyyətinə görə, bu ifadə “ticarət şəraiti” kimi qəbul edilsə daha məqsədəuyğundur.) Расим Щясянов 144 “Ticarət şəraiti” göstəricisi dedikdə ölkənin ixrac qiymətlərinin idxal qiymətlərinə olan nisbəti (P ixr. /P idx ) başa düşülür. Bu göstə- ricinin yüksəlməsi (ticarətin şəraitinin yaxşılaşması), ümumi hal- da xarici ticarətin səmərəliliyinin yüksəlməsinı və əksinə göstə- ricinin azalması, ticarətin səmərəliliyinin pisləşməsini ifadə edilir. Doğrudan da, əgər dünya bazarında ölkənin ixrac etdiyi malların qiyməti onun idxal etdiyi malların qiymətinə nisbətən artırsa, bu o deməkdir ki, ölkə, özünün 1 ixrac vahidinə görə əldə etdiyi qa- zanc müqabilində, daha çox idxal malı ala bilər. Yəni, ölkə xarici ticarətdən daha çox uduş əldə edir. Dünya təcrübəsində ticarət şəraiti göstəricisi ölkə və ya ölkələr qrupu üçün idxal və ixrac qiymətləri indeksi əsasında he- sablanır. (Adətən, bu məqsədlə daha çox, Laspeyras indeksi istifadə olunur.) T - ilində ticarət şəraitinin (o) - bazis ilindəkinə nisbətən dəyişməsi, Laspeyras indeksi ilə aşağıdakı kimi hesablanır: TŞ t o = Σ P(eks) i * δ X i o Σ P(imp) i * δ M i o Burada, P(eks) i – i qrup ixrac məhsulunun (t) ilində qiymətinin onun bazis ilindəki (o) qiymətinə nisbəti; P(imp) i –(i) qrup idxal məhsulunun (t) ilindəki qiymətinin onun bazis (o) ilindəki qiymə- tinə nisbəti; δX i o – bazis (o) ilində ölkənin məcmu ixracında (i) qrup məhsulunun ixracının payı; δM i o – bazis (o) ilində ölkənin məcmu idxalında (i) qrup məhsulunun idxalının payını əks etdirir. Ticarət şəraitinin dəyişilməsi ölkənin dünya ticarətində payı- nın dəyişməsini doğurur və onu xarakterizə edir. Ticarət şəraiti özlüyündə daxili və xarici bazarda tələbin dəyişməsindən, istehsal şə raitinin dəyişməsindən, ayrı-ayrı məhsulların bazarlarının inhisarlaşma səviyyəsindən asılıdır. Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, ölkənin xarici ticarətdən əldə etdiyi gəlir yalnız qiymətlərdən deyil, həm də idxal və ixracın fiziki həcmlərindən asılıdır. Ona görə də ölkənin rifahının dəyişməsi haqqında yalnız ticarət şərai- tinin indeksinə görə fikir söyləmək düzgün olmaz. Məsələn, əgər Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|