Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rıbçinski teoreminin
- Xarici ticar ət v ə elmi texniki t ər əqqi
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 153 duğu sektorun xüsusi çəkisini qaldırmaqla yanaşı, iqtisadiyyatın digər sektorlarında məhsul buraxılışını azalda bilir. Burada yu- xarıda qeyd olunmuş, məhşur Rıbçinski teoreminin müddəaları özünü doğruldur: sabit qiymətlər şəraitində və iqtisadiyyatda yalnız iki sektor olduğu halda istehsal faktorlarının birinin artımı məhsulların birisini azalmasına gətirir. T.M.Rıbçinskinin 1955-ci ildə təklif etdiyi bu teorem özünü ilk növbədə ABŞ-da göstər- mişdir. 50-ci illərin sonunda ABŞ digər ölkələrə nisbətdə daha sürətli inkişaf sayəsində mineral xammalın ixracçısından idxal- çısına çevrildi və bunun əsas səbəbi kapital yığımının artması və işçi qüvvəsinin ixtisaslaşmasının güclənməsi olmuşdur. XX əsrin son rübündə isə Rıbçinski teoremi faktiki olaraq yuxarıda qeyd olunan “müflisləşdirici artım” şəraitinin nəzəriyyə- sinə çevrilmişdir. Müasir iqtisad elmində məşhur “holland xəs- təliyi” və ixracın birtərəfli artımının “sənayesizləşdirici” effekti yaratması məhz bu teoremin müddəaları ilə əsaslandırılır. steh- sal faktorlarının artımının “müflisləşdirici” xüsusiyyətlərini araş- dıran A.Yaqidin və H.Bxaqvati bu prosesin “iqtisadi artımın eko- loji limiti” adlanan yeni maltusçuluqla əlaqəli olmadığını sübut etmişdir. Faktor artımının “müflisləşdirici” səviyyəyə çıxması, bir çox hallarda ölkə daxilində rəqabət aparan firmaların özləri üçün “rasional” hesab etdikləri strategiyaların,yekunda “irrasional” nəticə verməsini ifadə edir. Artım və vaxt “müflisləşdirici” ola bilər? Bu üç halda mümkündür: 1. qtisadi artım yalnız ixrac sahələrinin artımı hesabına baş verir; 2. Ölkənin ixracına olan kənar tələb, qiymətə görə elastik olmamalıdır, yəni təklifin artımı, qiymətlərin əhəmiyyətli düşmə- sinə gətirməlidir. 3. Ölkənin xarici ticarətinin həcmi kifayət qədər böyük ol- malıdır ki, ticarət şəraitinin pisləşməsinin mənfi nəticələri, ixracın artımının çox olsun. “Müflisləşdirici” artım tezisi, müqayisəli üstünlüklərin ol- duğunu iddia edən ortodoksal iqtisadçıların mülahizələrinə şübhə yaradır. Belə iqtisadçılar (R.Prebiş), xammal ixracçılarının, bu Расим Щясянов 154 halda heç nə qazanmadığı tezisini müdafiə edirlər. Onların mü- lahizələri aşağıdakı 4 arqumentə əsaslanır: 1. lkin ticarət münasibətlərin yaranması, nisbətən yeni xammal ə ldə edən ölkə üçün daha əlverişlidir. Yəni burada alıcı – satıcıdan daha çox qazanır. Adətən burada inkişaf etmiş ölkələr qazanır. 2. Xammal ixracçılarının, ticarət şəraiti pisləşir və bu davam- lı olur. Hökumət bunu görürsə, o sahəyə investisiya axımına mane olmalı və sənayeyə investisiya şəraiti stimullaşdırmalıdır. 3. Xammal istehsalında güclərin artırılması, ticarət şəraitini pisləşdirir və bu “müflisləşdirici” artıma gətirə bilər. qtisadi siya- sət, burada da xammal istehsalına yeni investisiyaların yönəldil- məsinə mane olmalı və sənayeni stimullaşdırılmalıdır. 4. Sənayenin inkişafı həm də ona görə vacibdir və stimullaş- dırılmalıdır ki, o müasir texniki bilikləri yaymaqla, əlavə dolayı xeyir gətirir. Dünya təcrübəsində bu mülahizələrin özünün doğrultması haqda nümunələr olsa belə, bu nəticələrin yoxlanılmağa, hər bir konkret şəraitdə, ehtiyac vardır. Xarici ticarət və elmi texniki tərəqqi. Dünyanın müasir in- kişaf mərhələsində xarici ticarətin xarakteri və dünya bazarının konyukturasına ən ciddi təsir göstərən məqamlardan biri də elmi- texniki tərəqqidir. Sənaye məhsulunun mürəkkəbləşməsi, bütöv- lükdə dünya iqtisadiyyatının vahidləşməsi fonunda, istehsalın beynəlmiləlləşməsi, materialsızlaşması və virtuallaşması, texniki tərəqqini xarici ticarətin aparıcı dominantlarından birinə çevir- mişdir. ndi xarici ticarətin “istehsal faktorlarına malik olmaq dərəcəsi ilə müəyyənləşməsi” tezisi, özünün primitiv mahiyyəti ilə, tamamilə müzakirə dövriyyəsindən çıxmışdır. Elmi-texniki tərəqqini xarici ticarətə təsirini bir neçə cəhət- dən öyrənmək olar: a) Texnologiya istehsal faktoru kimi qəbul edilməlidir. Ənə- nəvi olaraq iqtisadçılar ETT-ni istehsal faktorlarına aid etmirdilər. Hesab olunurdu ki, ETT istehsal funksiyasındakı bütün dəyişmə- ləri əks etdirir. Lakin, əslində ETT-ə özlüyündə, istehsal faktor- larına malik olmaqdakı dəyişiklər kimi, baxmaq olar. Yeni Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 155 texnologiya, istehsal faktorlarını dəfələrlə gücləndirə bildiyi üçün ə slində, yeni faktora çevrilir. Bu, faktorların beynəlxalq hərəkəti üçündə xasdır. Beləliklə texnologiya, müasir dövrdə faktor gəliri yaradan resurs növünə çevrilmişdir. Məşhur Leontyev paradoksu və onun müxtəlif şərtləri bu baxımdan son dərəcə maraqlıdır. b) texnologiyanın istehsal faktoru kimi qəbul edilməsi, beynəlxalq ticarətin strukturunun dəyişməsi qanunauyğunluqla- rında, ənənəvi “müqayisəli üstünlüklər” nəzəriyyəsində olduğuna nisbətən, yeni xüsusiyyətləri aşkar etməyə imkan verir. Belə xüsusiyyətlərə Raymon Vernon və başqaları, ilk növbədə ayrı- ayrı məhsulların keçdikləri “həyat dövrü” ideyasını aid edirlər. Bu ideyaya görə müasir dövrdə hər hansı ölkədə elmi tədqiqatlar və kəşflər, müqayisəli üstünlüyün həlledici amili olmaqdan kənarlaş- dırılırsa, onda istehsal, xərclərin başqa elementi üzrə, müqayisəli üstünlüyə malik olan ölkəyə köçəcəkdir (məsələn hətta qeyri-ixti- saslı əmək resursu üzrə belə). Bu məntiqə görə, nə vaxtsa, üçüncü dünya ölkələri də, aparıcı sənaye məhsullarının ixraclarına çevrilə bilərlər, eyni zamanda onlar daha geridə qala bilərlər. Bu o halda ola bilər ki, sahədə texnolojı sıçrayışlar baş versin. Ümumiyyətlə təbii olaraq belə alına bilər ki, sahələr “qocaldıqca” bir-bir ölkəni tərk edirlər. Belə olduqda “ikinci eşalon” ölkələri, nəticədə bütün sahələrdə liderlərə çataraq, onları üstələyə bilərlər. Çünki bu ölkə- lərdə ucuz işçi qüvvəsi var və onlar yeni texnologiyanı itkisiz tətbiq edə bilirlər və s. Dünya təcrübəsində buna gözəl nümunələr var: Məsələn yeni tarixin əvvəlində Hollandiya, sonralar “dünya emalat- xanası” olan viktorian Britaniyası, ən yeni tarixdə yapon “mü- daxiləsi” hesabına ABŞ sənayesinin öz daxili bazarındakı gerilə- mələri və s. Bəzi mütəxəssislər, beləliklə liderliyin “gələcəkdə geridə qalma” üçün, mühüm və qaçılmaz şərt hesab edirdilər. Lakin bu, heç də belə deyildir. Amerikan alimi P.Lindertin fikrincə aşağıdakı üç səbəbdən bu düzgün nəticə hesab oluna bilməz: 1.Liderlik özlüyündə heç kimi obyektiv və qaçılmaz olaraq ə lverişsiz şəraitə salmır. 2. Liderlik iqtisadiyyatı qaçılması mümkün olan tələlərə cəlb edir: sahibkarların özünə arxayınçılığı, hədsiz konservatizm və fovgəl dövlətlərin bədxərc silahlanma yarışı. Расим Щясянов 156 Belə tələlərə düşən ölkə əlbəttə geridə qalmağa məh- kumdur. 3. Tarixən bütün liderlər sonralar geridə qalanlar cərgəsinə düşmüşlər. Ümumiyyətlə problemə obyektiv qiymət vermək üçün ilk növbədə müəyyənləşdirmək vacibdir ki, “iqtisadi və ya texnoloji lider” kimi adlandırmaq olar. “ qtisadi lider”, bu sadəcə olaraq, nis- bətən yüksək orta gəlirliliyə malik olan individlərdir. Daha yüksək gəlir, hər hansı iqtisadi üstünlüyün nəticəsidir. “Texnoloji lider” ə slində “iqtisadi lider” ifadəsinin sinonimidir. Bu terminlər heç biri özlüyündə geridə qalmağ şərtləndirən arqumentlər daşımır. Beləliklə, ETT-nin xarici ticarətin inkişafına, təsiri xüsusiy- yətlərini ümumiləşdirərək aşağıdakıları qeyd etmək olar. Sənaye məhsullarının ticarəti iqtisadi artımla birgə artır və onun inkişaf qanunauyğunluqları, Xekşer-Olin teoreminin modifikasiya olun- muş variantı ilə şərh oluna bilər. Sənaye məhsulları ilə beynəlxalq ticarətin təkmilləşdirilməsi nəzəriyyəsi, ETT və yeni texnikanın beynəlxalq yayınmını nəzərə olmalıdır. Ayrı-ayrı sənaye məhsul- ları üzrə xarici ticarətin qanunauyğunluqları, R.Vernonun “məh- sulun həyat dövrü” nəzəriyyəsi ilə izah oluna bilər. Bu nəzəriy- yəyə görə, istehsal texnologiyalarının standartlaşması gücləndik- cə, onun istehsalı, daha yüksək gəlirlilik səviyyəsində olan ölkə- lərə köçür. Bu ölkələrdə əsas müqayisəli üstünlük, elmi-layihə xərcləri yox aşağı əməkhaqqı hesab olunur. Xarici ticarətlə, ETT arasında bu əlaqə, hər bir texniki üstünlüyə, bilik və ustalıqla daha yaxşı təmin olunma, kimi baxmaqla, istehsal faktorlarını rolunun qiymətləndirilməsi vasitəsilə məşhur Xekşer-Olin nəzəriyyəsi çərçivəsində izah oluna bilər. Elmi-texniki tərəqqidə lider, daimi yeniliklər vasitəsilə, hə- mişə məhsulun həyat dövrünü qabaqlaya bilir. Liderin xarici rəqa- bətə uduzmasının obyektivliyi, iqtisadi cəhətdən izah olunmur. Liderin öz mövqeyini itirməsi, ETT ilə yox, institusional səbəblər və davranışda olan səhvlər, həm də hətta əvvəlki mərhələlərdə buraxılmış səhvlərlə izah olunmalıdır. Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|