Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
165
pul-kredit siyasətinin məqsədi faiz dərəcəsinin qeyd olunması
hesab edilir.
Valyuta siyasəti
− i
qtisadi siyasətin formalaşmasında və
onun müvəffəqiyyətliliyinin təmin olunmasında maliyyə siyasə-
tinin mühüm bir xüsusi bölməsini valyuta siyasəti təşkil edir.
Valyuta siyasəti əslində ölkənin öz milli valyutası kursunun və
onun vasitəsilə xarici sövdələşmələrin idarə olunmasından ibarət-
dir. Valyuta kursunun devalvasiya və revalvasiya nəticəsində
dəyişməsi milli gəlirin dinamikasına əhəmiyyətli təsir edir. da-
rəetmə baxımından təcrübədə daha çox istifadə olunan metod
valyutanın devalvasiyası yoludur.
Devalvasiya mahiyyıt etibarilı, milli valyutanın dıyı-
rinin, pul metalı vı ya digır xarici valyutaya münasibıtdı
hökumıt tırıfindın planlaıdırılmıı vı hıyata keçirilmiı
azaldılması prosesidir. Birdıfılik inzibati xarakter daııyır
vı dövlıt orqanları tırıfindın qıbul olunmuı qırar
formasında reallaıdırılır. Keçmiıdı devalvasiya valyuta
vahidinin qızıl tırkibinin azaldılmasında vı qaçılmaz
dırıcıdı bununla baılı olan, digır valyutalarla mübadilı
mızınnısinin dıyiımısindı özünü göstırirdi. ıqtisadi siyasıt
formasında o, XX ısrdı Fransanın 1926-cı ildı vı Böyük
Britaniyanın 1931-ci ildı hıyata keçirdiklıri analoji
ımıliyyatlar nıticısindı yaranmııdır. ıqtisadi mahiyyıt
baxımından hıyata keçirildiyi ııraitdın asılı olaraq, onun
bir sıra növlırini vı hökumıtlıri ondan istifadıyı sövq edın
motivlıri fırqlındirmık vı müqayisı etmık olar.
Devalvasiya - konstatasiya
−
daxili inflyasiya vı ya tı-
diyyı balansının kısiri sıbıbindın (çox vaxt hır ikisi eyni
zamanda) ortaya çıxan, mövcud qiymıtdındüımıni qanuni-
lııdirmık vı sabitlııdirmı ımıliyyatını hıyata keçirmık
üçün nızırdı tutulmuı siyasıti;
Müdafi devalvasiyas
−
ticarıt ılaqılıri vı iqtisadiy-
yatın inkiıafını müdafiı etmık mıqsıdilı, tırıfdaı
ölkılırdı artıq hıyata keçirmiı devalvasiyanı nızırı alaraq
hıyata keçirilın siyasıt;
Расим Щясянов
166
Hücum devalvasiyas
−
ixracın stimullaıdırılması vı bu
ısasda fıal xarici ticarıt müdaxilısinin (mısılın, dolların 1933-
cü ildıki devalvasiyası) bırpası vı ya onun davamı üçün
vasitı kimi nızırdın keçirilın siyasıt.
ılbıttı, praktikada bu fırqlır özlırini o qıdır dı
aydın büruzı vermir (Cınubi Amerika ölkılırindıki
devalvasiyalar buna misal ola bilır). Bundan baıqa,
ımıliyyat xüsusiyyıtlırinin necı olmasına baxmayaraq, onu
hıyata keçirın hökumıtlır üçün fundamental problem uıur
qazanmaqdır, yıni, hımiıı ısas mıqsıd, daha saılam ısasda
iqtisadi inkiıaf üçün ııraitlırin yaradılması vı ya
bırpasıdır.
Tıcrübıdı devalvasiyanın effekti, onun ölçülırindın,
onu doıuran vıziyyıtdın
vı idxal olunan malların dıyırinin
qısa müddıtdı bilavasitı artması sıbıbindın itirilmiı
mövqedın asılıdır. Buradan belı nıticı çıxır ki,
ımıliyyatın uıurlu gediıatı üçün, artımın daxili amillırinin
xarici amillırlı yaxınlaımasına ılveriıli ıırait yaradan vı
iqtisadiyyatı “inflyasiyaya doıru qaçııdan” qoruyan
(gılirlır, kredit vı hıtta qiymıtlır, o cümlıdın, mübadilı
mızınnılırinin reqlamentasiyası baxımından uzlaıdırıl-
mıı addımların kömıyilı) dıstık siyasıti tılıb olunur. Bu
nöqteyi-nızırdın, ımıliyyatın hıyata keçirilmı anının seçil-
mısi dı vacibdir; uıur üçün ılveriıli olan ıırait, ölkı
daxilindıki konyunkturanın artıq baılamıı sabitlıımısi vı
davam edın xarici ekspansiyanın uzlaıdırılmasıdır.
Çünki devalvasiya ixracın real həcminin artmasına və
idxalın azalmasına gətirib çıxarır, ona görə də ixracyönlü və
idxala rəqabətli sahələrdə yeni iş yerləri açılır və gəlir artır.
Lakin ilk baxışdan yuxarıdakı məntiq doğru olsa da, əvvəlki
bölmələrdə qeyd olunduğu kimi, bu həmişə müsbət nəticə vermir.
Beləki,
a) devalvasiya beynəlxalq ticarət şəraitini pisləşdirərək, ölkə-
ni hər idxal vahidi üçün daha çox ixraca məcbur edə bilər. Çünki
ticarət şəraiti (R/Rm) pisləşirsə ölkənin real alıcılıq qabiliyyəti
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
167
aşağı düşür. Digər tərəfdən əhali bunu dərk edərək öz xərclərini
azalda bilər, bu isə neqativ prosesləri daha da gücləndirir. Ona
görə də, devalvasiya ancaq ticarət şəraitini yaxşılaşdırdığı və ya
ə
n azı ona təsir etmədiyi halda milli gəliri artıra bilər.
b) devalvasiya tədiyyə balansını tənzimləməyə xidmət
etdikdə müsbət nəticəyə gətirir. Çünki devalvasiya yaranmış
kəsiri aradan qaldırmaqla Milli Bankı valyutanın kursunu süni su-
rətdə stabil saxlamaq üçün daha çox valyuta ehtiyatı xərclə-
məkdən xilas edir.
c) devalvasiya ticarət balansını yaxşılaşdırmaya bilər, çünki
real kurs alıcılıq qabiliyyəti pariteti səviyyəsinədək artdıqda ixrac
artır. Bu səviyyədən sonra ixracın artımı baş vermir. Əksinə da-
xili xərclər artdığı üçün ticarət balansı pisləşir.
Beləliklə, aydın olur ki, valyuta siyasətini ancaq onun kur-
sunun idarə olunması kimi qəbul etmək düz deyil. Valyuta siya-
sətinin ölkədə makroiqtisadi stabilliyin təmin olunmasına istiqa-
mətləndirilməsinin beş üsulu vardır. Bu üsullar haqqında 3-cü
fəsildə daha ətraflı məlumat verilir.
nvestisiya siyasəti – ilk növbədə iqtisadiyyatın real sek-
toruna yerli və xarici investisiyaların cəlb olunması üçün şərait
yaradılması məqsədi daşıyan tədbirlər kompleksidir. Maliyyə
siyasətinin tərkib hissəsi kimi formalaşdırılan investisiya siyasə-
tinin əsas vəzifəsi, real sektora investisiya yatırılması üçün po-
tensial investorlara əlverişli şəraitin yaradılması və ölkədən
kapital axının azaldılmasıdır.
nvestisiya istənilən ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm rol
oynayır. Adətə investisiya dedikdə gələcəkdə qazanc götürmək
üçün (müasir dövrdə həm də müsbət sosial effektə nail olmada
belə qazancın bir növü hesab edilir) pul vəsaitlərinin avans şək-
lində istifadə edilməsi başa düşülür. Bazar iqtisadi münasibətləri
sistemində investisiya probleminə əsasən xüsusi kapitalın yığımı
problemi kimi baxılır, qtisad elmində və təcrübədə yığım
problemi ilə bağlı A.Smit, D.Rikardo, K.Marks və b. kimi klassik
nəzəriyyəçilərin indiyədək bir çox hallarda istifadə edilən mü-
hüm nəzəri ideya və qiymətləndirmələri vardır. Lakin XX əsrin
Расим Щясянов
168
20-30 illərində C.Keynsin investisiya və yığım problemi ilə bağlı
ə
sərləri və ideyaları xüsusilə daha çox məşhurdur. Keyns, milli
gəlir və onun istehlak və yığıma istifadəsi, pul kütləsi, əmək-
haqqı və gəlir, kapitala görə faizlər, aktiv və öhdəliklərin ümumi
həcmi kimi əsas makroiqtisadi göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsini
öyrənərək yığımın yaranması, istifadə olunması və onun investi-
siya proseslərinə təsiri mexanizmini təklif etmişdir. qtisadiyyatın
Keyns modelində yığım və onunla birbaşa bağlı olan multip-
likator və akselerator əsas göstəricilər hesab edilir.
Dövlətin investisiya proseslərini tənzimləməsi və ya in-
vestisiya siyasəti, sosial iqtisadi inkişafın qlobal hədəflərinə xid-
mət edən məqsədlər, subyektlər, obyektlər və vasitələr toplusunu
ə
hatə edir. nvestisiya prosesinin bütün iştirakçılarının müvafiq
fəaliyyətinin ölkənin sosial-iqtisadi istiqamətliliyini ifadə edən
qlobal məqsədlərə yönəldilməsi, onların iqtisadi maraqlarının
uzlaşdırılması və investisiya aktivliyinin yüksəldilməsi vasitəsi
hesab edilir. Dövlət investisiya siyasətinin ümumi məqsədləri,
sistem yaradıcı faktor kimi strateji və taktiki səviyyələrə ayrılır.
nvestisiya siyasətinin səmərəliliyinin təmin edilməsində mühüm
məqamlar, investisiya siyasətinin məqsədləri ilə onun vasitələ-
rinin və dövlətlə biznesin münasibətlərinin düzgün müəyyənləş-
dirilməsindən ibarətdir. nvestisiya prosesində dövlətin iştirakını
xarakterizə edən əsas göstəricilər iqtisadiyyatın dövlət sektoruna
qoyulan və dövlət büdcəsindən ayrılan investisiyanın həcmi təşkil
edir. Lakin bununla bərabər dövlət iqtisadi qanunvericiliyi tən-
zimləmək vasitəsilə də bu proseslərdə iştirak edir. Ona görə də,
indi investisiyalar makroiqtisadi tənzimləmənin mühüm tərkib
hissəsi hesab edilir. Müasir dünya təcrübəsi göstərir ki, tranzitiv
iqtisadiyyatlı ölkələrdə investisiya siyasəti milli iqtisadiyyatda
daimi fəaliyyət göstərən mexanizmə çevrilməlidir. Belə ki, azad
bazar və direktiv idarəetmə metodlarının ayrı-ayrılıqda tətbiqi
indi səmərəli ola bilmir. Buna görə də liberal təsərrüfatçılıqla
inzibati idarəetmənin düzgün kombinasiyasının istifadəsi vacib-
dir. Bir sıra ölkələrdə bu məqsədlə istifadə olunan mühüm vasitə
“inkişaf büdcəsi” adlanan xüsusi investisiyaların maliyyələşdiril-
Dostları ilə paylaş: |