Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

104 
 
 
Cinslər 
1.01.1990 
1.01.2000 
1.01.2010 
baĢ 
% 
baĢ 
% 
baĢ 
% 
Qara-ala 
166,4 
31,8 
160,4 
33,3 
159,4 
28 
Qonur 
Latviya 
 
51,1 
 
9,75 
 
26,5 
 
5,5 
 
24,48 
 
4,3 
Qırmızı 
Eston 
 
2,7 
 
0,5 
 
- 
 
- 
 
- 
 
- 
Qırmızı 
Səhra 
 
2,2 
 
0,4 
 
0,6 
 
0,12 
 
- 
 
- 
ġvis 
49,8 
9,5 
46,4 
9,6 
55,80 
9,8 
Kostroma 
37,2 
7,15 
38,5 
7,99 
44,41 
7,80 
Qonur 
Qafqaz 
 
125,5 
 
24 
 
130,9 
 
27,2 
 
179,36 
 
31,5 
Lebedin 
5,3 
1,07 
2,2 
0,46 
1,42 
0,25 
Simmental 
46,9 
8,9 
48,8 
10,13 
70,04 
12,3 
Aberdin-
anqus 
 
7,41 
 
1,36 
 
3,9 
 
0,81 
 
4,89 
 
0,86 
Hallovey 
7,6 
1,45 
3,5 
0,73 
2,85 
0,50 
Santa-
hertruda 
 
0,3 
 
0,06 
 
0,2 
 
0,04 
 
0,17 
 
0,03 
Kuba-zebu 
 
0,9 
 
0,2 
 
0,5 
 
0,09 
 
0,46 
 
0,08 
Zebu 
hibridləri 
 
20,9 
 
0,5 
 
19,5 
 
4,05 
 
25,62 
 
4,5 
Damazlıq 
qaramal 
 
523,8 
 
3,9 
 
481,9 
 
100 
 
569,4 
 
2600,1 
 
 
100 
Cəmi 
iribuynuzlu 
qaramal 
 
1831,6 
 
 
1999,4 
 
 

---

105 
 
2010-cu  ilin  statistik  məlumatlarına  əsasən  qaramalın  cins  tərkibinin  yaxĢılaĢdırılmasının 
aĢağıda göstərilən məlumatlardan aydın olar. 
01 yanvar 2010-cu ilə olan məlumat 
Cinsi yaxĢılaĢdırılmıĢ mallar  -                                                              308000 baĢ 
        CamıĢlar                                -                                                               150000 baĢ 
        Süni mayalanma yolu ilə alınmıĢ mələz heyvanlar-                              60000 baĢ 
        Sahibkarların Ģəxsi vəsaiti hesabına son 10-ildə 
        satın alınmıĢ cins heyvanlar-                                                                  13000 baĢ 
        “Aqrolirinq” ASC xətt ilə gətirilmiĢ cins mallar-                                  1540 baĢ 
       Dövlət Damazlıq müəssisələrindən satılmıĢ cins mallar-                       2860 baĢ 
       Özəl damazlıq təsərrüfatlarından son 5 ildə satılmıĢ cins mallar-          6000 baĢ 
       Xalq seleksiya yolu ilə yaxĢılaĢdırılmıĢ cinslər-                                     28000 baĢ 
       Respublikada mövcud olan cins mallar cəmi:                                         569400 baĢ 
Yuxarıda    göründüyü  kimi  respublikamızda  mövcud  qaramalın  cins  tərkibi  illər  üzrə 
yaxĢılaĢdırılma aparılmıĢdır. Bu da onunla bağlıdır ki, son illər respublikamızda Qara-ala, HolĢtin 
və Kuba Zebu cinslər ilə yaxĢılaĢdırılma aparılmıĢdır. Ona görə də nisbətən ət və süd məhsuldarlığı 
yüksəlmiĢdir . 
1. Simmental cinsin xarakterizəsi.  
         Simmental  mal  öz  müsbət  bioloji  və  təsərrüfat  xüsusuiyyətlərinə  malik  olduğu  üçün 
Avropaya  və  Amerika  qitəsində  çox  geniĢ  yayılmıĢdır.  Simmental  mal  öz  vətənindən  xaricdə 
müxtəlif adlarda: Məsələn, Fransada Ģərqi ala-mal, Almaniyada xallı mal, Ġtalyanın Ģimali–Ģərqində 
ala-qırmızı friul malı, Rusiyada sarı-ala mal adlanır. 
       Azərbaycan  ərazisində  simmental  malı  ilk  dəfə  1903-cü  ildə  gətirilmiĢdir.  GətirilmiĢ  mal  (2 
baĢ  törədici  buğa,  5  baĢ  simmental  mələz  inəyi)  yerli  Ģəraitdə    artırılmıĢ  və  sonralar 
mələzləĢdirmədə istifadə edilmiĢdir. 
       Ġ.Ġ.Kaluginin  tədqiqatına  və  digər  tədqiqatçıların 
məlumatlarına  əsasən  malın  çox  hissəsi  açıq-sarı,  az 
hallarda  boz,  yaxud  qırmızı  qonur  rəngli  idi.  BaĢında, 
ayaqlarında və yelinində ağ niĢanələrə təsadüf edilir .
 
 
        Muğan  bölgəsi    rayonlarında  yerli  qaramal  uzun 
müddətdir  ki,  simmental  cinsi  ilə  çarpazlaĢdırılır. 
Məqsəd,  yerli  malın  müsbət  xüsusiyyətlərini  və 
simmental  cinsinin  yüksək  məhsuldarlıq  və  baĢqa 
keyfiyyətlərini özündə toplamıĢ mal qrupu yaratmaqdır.            ġəkil-62.Simental cinsin inəyi. 

---

106 
 
Onu da qeyd etmək əsaslı olardı ki, simmental mal eyni zamanda respublikamızın Qərb bölgəsinə 
yaxĢı uyğunlaĢmaqla yanaĢı tezyetiĢkənlik, yüksək böyümə dinamikasına xasdırlar .  
        Bir  çox  ölkələrdə  Simmental  mal  yaxĢılaĢdırıcı  cins  kimi  çox  geniĢ  istifadə  olunur. 
Seleksiyaçılar  simmental  cinsinin  süd  sağımını  artırmaq  və  maĢınla  sağımda  südvermə  sürətini 
yüksəltmək  məqsədilə  cinsin  inəklərini  qırmızı-ala  holĢtin  cinsi  ilə  çarpazlaĢdırırlar.  Göstərilən 
cinslər arası çarpazlaĢdırma Rusiya, Maldova, Lipetsk, Tambov və Smolensk vilyətində, Ukrayna, 
Qazaxıstanda  geniĢ  iĢlər  aparılır.  V.P.Burkat,  A.F.Xavruk  verdikləri  məlumata  görə  Ukranyada 
simmental  cinsinin  qırmızı-ala,  holĢtin-friz  cinsilə  çarpazlaĢdırılması  nəticəsində  alınmıĢ 
mələzlərin sağımı 3678 kq südündə yağlılığı 3,83% təĢkil etmiĢdir .  
       Birinci nəslin mələzləri öz  simmental həmyaĢıdlarına nisbətən 450 kq-dan artıq süd vermiĢlər. 
Simmental cinsi hazırda dünyanın bir çox yerlərində geniĢ yayılmasına görə ən aparıcı cins hesab 
olunur. Hazırda verilən statistik məlumatlara əsasən Avropa dövlətlərində 40 milyon baĢdan çox və 
ya  dünyada  olan  simmental  cinsin  20%-dən  çoxu  yayılmıĢdır.  Ən  geniĢ  Macarıstanda  (90%), 
Çexoslovakiyada  (77%),  Avstriyada  (70%),  Ġsveçrədə  (49%),  Yuqoslaviyada  (40%),  Almaniyada 
30% keçmiĢ SSRĠvə MDB dövlətlərində ümumi qaramalın 32 %-ni təĢkil edir . 
       F.Zuziyanov verdiyi elmi məlumatlara görə Qazaxıstanda simmental cinsli inəklərin qırmızı –
ala holĢtin törədicilərlə çarpazlaĢdırılması nəticəsinə alınmıĢ mələzlərin birinci laktasiyada sağımı 
təmiz cinsli simmental həmyaĢıdlarına nisbətən təsərüfat Ģəraitində aslı olaraq 406-779 kq yüksək 
olmuĢdur  [52,  53].  N.Ġ.Nusov,  A.A.Panraktov,  L.Lkomrov  tədqiqatlarında  Simmental  cinsini 
herreford, Aberdin-anuqs və ġarole cinsin törədiciləri ilə çarpazlaĢdırılmıĢ və müxtəlif canlı kütlə 
göstəricilərinə  rast  gəlmiĢlər.  Kəsim  qabağı  canlı  kütlə  simmental  cinsində  orta  hesabla  385  kq 
olmuĢdursa  onun  hereford  mələzi  ilə  417  kq,  Aberdin–Anqus  mələzi  470  kq  və  ən  yüksək  canlı 
kütlə ġarolex Simmental mələzlərində  537 kq-a çatmıĢdır. Bu da onu göstərir ki, müxtəlif variantlı 
çarpazlaĢdırma tətbiq olnması simmental cinsin yüksək potensiala malik olduğunu göstərir .  
        N.N.Qarbaçovun  Moldovada  apardığı  tədqiqatlar  göstərmiĢdir  ki,  eyni  Ģəraitdə  və  yaxĢı 
yemləmə  səviyyəsində  Simmental–HolĢtin  mələzlərindən  Simmental  həmyaĢıdlarına  nisbətən 
23,9% artıq süd sağılmıĢdır, müəllifin verdiyi digər məlumata görə mələzlər südün yağlılığına görə 
Simmental həmyaĢıdlarından bir az geridə qalırlar [41]. L.K.Ernest Simmental cinsi ilə bağlı olan 
tədqiqatlardan məlum olur ki, normal bəsləmə və saxlama Ģəritində damazlıq təsərrüfatlarda onlar 
4240 kq süd vermiĢ və südündə 
yağ 
3,73% olmuĢdur .  
        M.D.Dedov,  Y.N,Qriqorev  tədqiqatlarında  Simmental  cinsin  südündə 
yağ
  3,26-3,51% 
olduğunu  qeyd  etmiĢlər.  Damazlıq    təsərrüfatlarda  inəklərin  4000-4700  kq  olduqlarını  da 
göstərmiĢlər .  
        Rusiyanın  Tambov  Vilayətində  A.V.Kotikovun  apardığı  təcrübələr  göstərir  ki,  simmental 
cinsinin  holĢtin  cinsilə  mələzləri  öz  ana  (Simmental)  cinsinə  nisbətən  sağım  üzrə  yox,  südün 
tərkibində  yağın  miqdarına  görə  də  üstünlüyə  malikdirlər.  Rusiyanın  Smolensk  vilayətində 
R.Q.Popov tərəfindən aparılan təcrübələrdə də oxĢar nəticə əldə etmiĢlər . 
        Simmental  cinsin  digər  ətlik  və  südlük  cinslər  ilə  çarpazlaĢdırılması  nəticəsində  mələzlər  də 
yüksək  ət  məhsuldarlığına  malik  olurlar.  N.F.Rostoves,  Ġ.Ġ,ÇerkaĢenkonun  tədqiqatlarında 
mələzlərin  canlı  kütləsi  533  kq-dan  784  kq-a  çatmıĢlar,  cəmdək  çəkisi  326-431  kq,  kəsim  çıxarı 

---