Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Poçt  vasitəsi  ilə  informasıya  bilavasitə  deyıl  maddi  daşıyıcı- 
larda,  çox vaxt  kağızda  çatdırılır,  o,  müəyyən vaxtın  sərf edilmə- 
sini  tələb  edir,  dərhal  geriyə  əlaqə  yoxdur.  F.Mahlupa  görə  poçt 
adətən  maddi  daşıyıcılarda  icelmlərin  daşınmasında”  ixüsasiaşan 
sahədir.  Poçt vasitəsı  ilə ötürülən informasiya təhrif edilmir.  Çat- 
dınlma  sürəti  başlıca olaraq  nəqliyyat vasıtəsinin novündən,  kor- 
respondensiyanın emal proseslərınin mexanizasıya səviyyosindon 
və əhəmiyyətsiz dərəcədə olsa da hava şəraitindən asılıdır.  İnfor- 
masiyam  poçtla ötürən zaman onun itki  mümkünlüyü istisna edil- 
mir (“ələ keçirilməsi”,  onun arzuolunmaz insanlar tərəfındən mə- 
nimsənilməsi  və  s.).  İnformasiyanm  verilmə  forması  alıcının  ar- 
zusu  ilə poçt tərəfındən dəyişdirilə bilməz.
Radio  yalnız  səsli  informasiyam  ötürür  (lakin  saxlamır),  uzun 
müddət  tələb  etmir,  geriyə  əlaqə  yalntz  informasiyaıu  qobul 
edəndə,  yalnız  radioqəbuledicinin  deyil,  həm  də  radiovericı  apa- 
ratm  olduğu  təqdirdə  mümkündür.  Radio  vasitəsi  ilə  təhrif olun- 
muş  informasiyanın  verilməsi  mümkündür  və  çox  zaman  labüd- 
dür.  Məlumatlarm məxfılıyinin  təmin  edilməsinə  xüsusi  şifrəlor- 
dən  və  küylərdən  istifadə  etməklə  naü  olunur.  İnformasiyantn 
verilmə  formaianmn  seçilməsi  məhduddur  və  ınütəxəssis  olma- 
dıqda hər zaman rahat deyil.
Telefon,  İnformasiyanı dərhal,  ad ətən o  şəklini  ıki  istiqamətdo 
ardıcıl  dəyişdirərək və bununla da ikitərəfli  əlaqənı təmin edərək 
yalnız səsli  şəkildə  (radio kimi) verir.  Ünıumi istifadə cdilən tele- 
fon  şəbəkəsi  icazəsiz  daxii  olmadan  zəif  müdafiəyə  malikdir. 
Ötürülmədən  sonra ınformasiya saxlanılmır.
Televiziya vasitosı  ilə  də  həmçinin  ardıcıl  şəklini  dəyişməklə 
operativ  şəkildə  və  eyni  zamanda.  lakın  bir  qayda  olaraq  bir  isti- 
qamətdə  həm  səsli,  həm  də  vizual  informasiyam  vermək  olar. 
Burada  informasiya  saxlanılmağa  və  ehtiyac  olan  təqdİrdə  təkrar 
olunmağa  qadirdir.  Televiziya  infomıasiyası  geniş  auditoriya 
üçün nəzərdə tutulmuşdur və buna görə də  adətən xüsusi  müdafi- 
yəyə ehtiyacı  yoxdur.
Maqnitofon  və  videomaqnitofon  həm  səsli,  həm  də  vizual  in- 
formasiyam  yalnız  maddi  daşıyıcıların  vasitəsi  ilə  -  audio  va  vi-

---

dcokasset  vasitəsı  ilə  ötürməyo  qadirdilər,  geriyə  əlaqom  təmın 
ctmirlər,  təsbit  edilmiş  bütün  ınformasıyanın,  ya\ııd  onun  istoni- 
lon  hissəsinm  dəfələrlə  təkrarlanması  üçün  imkan  verirlər.  K.as- 
sctlərdə yerləşdırılmiş  informasiyanm müdafıəsi adi  oınlakm  ınü- 
dafıəsindən forqlonmir.
Kompüter şəbəkələri  vizual və səsli informasiyanı  dorhal eyni 
zamanda bir neçə  istiqamətdo  zaman vo  məsafədon asılı  olmaya- 
raq  ötürməyə qadirdilər.
Infonnasiya daşıyıcılannm  və yayıcılarımn fasnifatı
Onu  saxlam a  və tək rariam a. İnformasiyanın  kompüter şəbə- 
kələri  vasitəsi  ilo  ötürülmə  prosesində  təhrif  olunma  imkanı 
mümkündür,  lakin  radio  və  telefona  nisbətən  o,  xeyli  dorocədə 
aşağıdır. Elektron şobəkələri vasitəsi ilo ötıirülən  ıniörmasiyanın 
etibarlı  müdafiə problemləri  hal-hazırda dünyada əıı  əhəmiyyətli 
problemdir.
Cədvəl  5-də  informasiya  daşıyıcılarınm  və  yayıcılarının  xa- 
rakteristikası  və  təsnifatı verılir.
Cədvəl 5.
D aştv ıcılar
Y a y ıc ıla r
B ıo so sıal
M addi
T o b iı
Süni
B irinci
q rup
İk in cı
q ru p
U çü n cü
q rup
K ağız
A dio
video
y a z ıla r
E lekt- 
ron  da- 
şıyıcı- 
lar
P assiv
A k tiv
M o-
H ey-
İnsan
Ə lyaz-
A u d io
D is-
M olu-
G ö v a r-
Poçt
lekul-
vanlar.
v a   ın~
ın alar
vo
k eü o r,
m atı
ç ın
radıO
lar,
q uşiar,
s a n  co-
vo
v id eo
SD
ötur-
p o ç tu ,
te le fo n
B SD ,
hoşt>-
m iy y o ti
kitab -
kas-
d isk lo r
m ok
x id -
tclcv i-
b ilki  vo
ratlar
lar, ju r-
s e tlo r
uçun
m a tlo r
ztva.
lıey v an
n allar
çay-
m aq n ı-
h ü cey -
vo  di-
agac
to lb n ,
rə lə ri
g n r
oyugıı
elck t-
n o şr
və  s.
roıı
m əh-
p o çtu
sulları
—

---

Bütün  sadalanan  yayıcılar  poçtdan  başqa  ınformasiyanı  az,  ya- 
xud çox miqdarda təhrif edirlər və bu da qarşılıqlı  əlaqedə  olan  iki 
amildən asılıdır.  Birincisi  informasiyanı  ötünnək  iiçün  əvvəlcə 
məlumatın  bu  və  ya  digər üsulla  kodlaşdmlması,  sonra  isə  dekod- 
laşdırılması,  yəni  onun  transformasiyası  həyata  keçirilir vo bu toh- 
rifı  labüd  edir.  İkincisi,  bu  məqsədlə  tətbiq  edilən  texnologıyalar 
bütün mənalarda nöqsansız olmaya bilməzlər, çünkı,  onlar eyni  za- 
manda həm  ötürülmənin  dəqiqliyini,  həm də  onun  məxfılıyını,  in- 
formasiyanın  sızmasının  istisna  olunmasını,  təmin  edirlər,  baxma- 
yaraq ki, onun qorunub  saxlanılma və müdafıə metodlan daim tək- 
milləşirlər,  eyni  zamanda  kommunikasiya  problemlorinin  bir  his- 
səsi həll  edilir,  lakin yeniləri meydana gəlir.
İnformasiya  bazarında  alqı-satqı  bazanm n  obyekti  yalnız  os- 
lində  informasiyanın  özü  deyil,  həm  də  onun  daşıyıcısı  və  in- 
formasiyanm  yayıcılarıdır,  ilkin  olaraq  isə  əlbətto  informasıya- 
nın  Özü  çıxış  edir.  Müvafıq  olaraq  qeyd  edək:  ilk  informasiya 
bazarım  və  tirajlaşdırılmış  informasiya  bazarını  fərqləııdinnok 
lazımdır.  İlkin informasiya bazarında ahcı  və  satıcıların davranı- 
şı  tirajlaşdırılmış  bazara  nisbətən  tamamilə  başqa  cürdür.  İlkin 
infomıasiya  bazarı ən çox  maraq kəsb edir,  çünki  İ.t-da  təyinedi- 
ci  məhz odur.
5.3.  İlkin informasiya bazarmm 
fəaliyyət mexanizmi
İnformasiya  bazart  -  informasiya  mülkiyyətçiləri  (istehsalçılar) 
və ona ehtiyacı olan ödəniş qabiliyyətli şəxslər arasındakı  istənilon 
mümkün  məlumatların,  kəmiyyətlərin,  istehlak  üçün  qəbul  edilən 
formada olan informasiyamn alqı-satqısına dair münasibətdir.
Bəzən  elmi  ədəbiyyatda  informasiya  bazarı  beşinci  sektor  ad- 
landırılır  (istehlak  nemətləri,  istehsal,  əmək,  pul  və  qiynıotli  ka- 
ğızlar bazarlarından  sonra).  Hazırda əksər ölkələrdə  üstüıılük təş- 
kil  edən sənaye tipli  ənənəvi  iqtisadiyyata bu kifayot qədər qanu- 
nauyğundur.  Lakin  informasiya  iqtisadiyyatında məhz ilkin  infor-

---