VI FƏSIL. İNFORMASİYA İQTİSADİYYATINDA
İNSAN
6.1. fnsamrı iqtisadiyyatda rolunun dəyişməsi.
6.2. İstifadəçi informasiya iqtisadiyyatının kateqoriyası
kimi.
6.3. Fasiləsiz təhsil-informasiya iqtisadiyyatının inkişaf
şərti.
6.1. İnsanm iqtisadiyyatda
rolunun dəyişməsı
Cəmiyyətin hər bir yeni inkişaf rnərhələsi insanda əvvəllar
ona xas olmayan hər-hansı yeni bir xüsusiyyədərin, keyfryyətlə-
rin, funksiyalann meydana gəlməsini bildirir. Əgər yalnız insanm
təsərrüfat fəaliyyətinə nəzər salsaq, onda söhbət məhz insanın iq-
tisadiyyatdakı funksiyalanndan getməlidir. Aqrar cəmiyyətdən
sənaye cəmiyyətinə və sənaye cəmiyyətindən postsənaye cəmiv-
yətinə ardıcıl keçmə insanm iqtisadi fəaliyyətində fanksional ro-
lunu ardıcıl dəyişməsi ilə müşayət edilirdr. İnsan fəaliyyətinin is-
tiqaməti, işçı qüvvəsinin xüsusiyyətiəri, bu cəmiyyətdə ən qiy-
motli olan əsas idarəetmə metodlan kimi əsas ictimai inkişaf xa-
rakteristikaları dəyişikliklərə məruz qalmaqdadır.
Belə ki, aqrar cəmıyyətdə insanın təsərrüfat fəalryyəti təbİət
qüvvələri ilə mübarizəyə yönəlmişdir. “Bir tikə çörək” üçün ağır
fıziki əmək sağ qalma baxımmdan faktiki olaraq altemativə malik
deyildi. Çox vaxt insan öz əmək fəaliyyəti prosesindo həyatını
riskə atırdı. Cəmiyyətdə fıziki qiivvə, dözüm, bütün iş növləri ol-
masa da bir neçə iş növünü yerinə yetirmək qabiliyyəti, eləco də
fərdi məharət kimi keyfıyyətlər qiymətləndirilirdi. İnsanlar hom
təbıətdən, həm də bir-birindən, daha dəqiq dcsək məxsus olduq-
ları cəmiyyətdən asılı idilər. Əmək fəaliyyətınin idarəedilmosı
sistemində birbaşa məcburetmə metodları üstünliik təşkil edirdi,
həyatdan məhrum edilmədən tutmuş fıziki cəza sistemi hər ycrdə
yayılmışdır.
Sənaye cəmiyyətində təbiı amilin rolu nəzərə çarpacaq dərə-
cədə azalmışdır. İnsan əsasən yaratdığı sünı mühitlə qarşılıqlı fə-
aliyyət göstərməyə başlamışdır, təbiətlə isə daha az. Dar ixtisas-
laşmaya əsaslanan kütləvi ıstehsahn yayılması, əmək bölgüsünün
əhəmiyyətli dərəcədə dərinləşməsinə və nəticə etibarı ilə cə-
miyyət üzvlərinin bir*birindən qarştlıqh asılıhğının əhəmiyyotli
dərəcədə güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. İstehlak üçün yararlı
məhsula çevirmək məqsədi ilə əmək predmetlərinə bilavasitə to-
sir funksiyasmın maşmlara veritməsi, fıziki qüvvənin və istehsal
agenti kimi insanın fərdi dözümlüyünün əhəmiyyətini aşağı sal-
mışdı, lakin eyni zamanda ondan əvvəllər tək-tük ehtiyac olan ye-
ni keyfıyyət tələb etmişdir. Üstünlüyü sərt şəkildo iyerarxik təş-
kil olunnıuş və maksimum ixtisaslaşdınlmış kütləvi əm ək təşkil
etmişdir. Məhdud peşə elmləri və vərdişləri böyük ohəmiyyət əl-
də etmişlər. İdarəetmə sistemində birbaşa məcburetmə öz yeriııi
insana iqtisadi təsİr metodlanna vemıişdir.
İnformasiya cəmiyyətində iş insanlarla daimi intellcktual ün-
siyyət tələb etməyə başlamışdır, eyni zamanda insanm süni mü-
hitlə - maddi nem ətlənn istehsalmı yüngülləşdirən və həyata ke-
çirən maşmlarla qarşılıqlı fəaliyyətinin rolu sənaye cəmiyyotinə
nisbətdə əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olmuşdur. Müasir rabitə və
telekommunikasiya vasitəsilə sayəsində ünsiyyət daha intensiv
və çox tərəfli olmuşdur. Ünsiyyətin məkan maneoləri (həm coğ-
rafı, lıəm dövlətlərarası, həm də siyasi) praktikı olaraq yox ol-
muşdur, yatnız dil maneoləri qalmaqdadır, lakin ingilis dili qlobal
şəkildə yayıldığmdan bu maneələr də nəzəro çarpacaq dərəcodə
azalmışdır. Maşmlara xas ohnayan - qarışıq kateqoriyaları dork
etmək və onlarla işləmək, ideyaları generasiya etmək, qeyri-stan-
dart qərarları təhlıl və müqayisə etmək, qəbul etmək və ziddiy-
yətli şəraitdə hərəkət etmək qabiliyyəti kimi insani keyfıyyətlər
daha qıymətli olmağa başlayır.
Əvvəlki təsərrüfat tiplərindən fərqlj olaraq informasiya iqtisa-
dıyyatmda başlıca rolu insanın ayrı-ayn keyfıyyətlərı - hər-hansı
bir istehsal əməliyyatlannı yerinə yetirmək bac-anğı, müoyyəıı
peşəkar bilik və vərdişlər, bu və ya digər sahədə olan bıliklər de-
yil, bütövlükdə biliklərin (elmlərin) və qabiliyyətlorin mocmusu-
na - başlıca olaraq inteilektual və mənəvi - malik olan iıısaıı şəx-
siyyəti qiymətləndirilir. Bütün bəşəriyyət tarixi ərzındə şoxsiy-
yət təşkilatdan, insan cəmiyyətindən (qrupundan) vacib olur. Mü-
vafıq olaraq iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün faktiki
olaraq xarici təşkılata ehtiyacı olmayan, müstəqil şokildə məq-
sədlər qoymağa, lazımi hərəkətlərin strategiyasım seçməyə və
qoyulmuş vəzifələri effektiv həll etməyə qadir olan yeni tip işçi
tələb olundu. Bu şərait labüd şəkildə idarəetmə sisteminiıı və
əməyin motivasiyasmın modifıkasiyasına, əmək və istehsalın təş-
kilinin yeni formalannm meydana gəlməsinə gətirdi. Bütövlükdə
infonııasiya cəmiyyətinin təşəkkülü o cümlədən, ıstifadəçinin iq-
tisadi və digər fəaliyyətinin tamamilə yeni subyektinin mcydana
gəlməsində təzahür etdi.
6.2. İstifadəçi informasiya iqtisadiyyatınm
kateqoriyası kimi
Beləliklə, insanın iqtisadiyyatda yeri, yerli səviyyədə özünü
onda göstərir ki, əvvəllər istifadə edilməyən “istifadəçi” tennini
meydana gəlmiş və yeni şəraitə uyğunlaşmışdır. Adətən insanda
iqtisadiyyata uyğun olaraq, daha dəqiq desək indu.strial tip iqtisa-
diyyatda fəaliyyət göstərən insan haqqmda ya istehsalçı, ya da is-
tehlakçı kiıui damşıhr. Eyni zamanda əgər təhlil mikro səviyyədə
apanlırsa, onda əsas kimi istehlak davramşı nəzənyyəsi, yaxud
istehsal nəzənyyəsi götürülür, əgər makro səviyyədə götlirülür-
sə, onda birgə tələbat və birgə təklif qanunauyğunluqları nəzərdə
tutulur. Başqa sözlə iqtisadıyyatda insanın yerinin və rolunun öy-
rənilməsi fərqləndirmə (differensasiya) edilmiş şəkildə onun fə-
aliyyət sahəsindən asılı olaraq həyata keçirilir. İnformasiya iqti-
Dostları ilə paylaş: |