İlk tədqiqat
Türk xalq dastanlarının tipoloji təhlili, onların ümumi
və özünməxsus keyfiyyətlərinin müqayisəli araşdırılması
ən akiual və təxirəsalınmaz tədqiqat salərindən biridir.
Müəllif, zənnimcə düzgün olaraq, bu tədqiqatların coğ
rafiyasını genişləndirməyə, «Ural batır» dastanına istinad
edərək ümumtürk epos yaradıcılığının aparıcı meylləri və
problemləri barədə ümumiləşdirilmiş nəticələr çıxarmağa
xüsusi səy göstərir və buna nail olur. Onun elmi axtarışla
rı ölkəmizdə qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipo
logiyası mövzusuna həsr olunmuş ilk tədqiqat kimi yeni
və əhəmiyyətlidir. Mən belə bir qənaətlə tam razıyam ki,
adı çəkilən elmi əsərin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədə
biyyatşünaslığı ilə məhdudlaşıb qalmır, o, eyni zamanda
müasir Başqırd folklorşünaslığı üçün də qiymətli elmi
mənbə olacaqdır.
«Qədim türk qəhrəmanlıq dastanının tipologiyası
(«Ural batır» əsasında)» əsərin praktiki əhəmiyyəti bir də
ondadır ki, o, ali məktədlərin filologiya fakültələrində
folklorşünaslıq fənnlərinin və ədəbi əlaqələrin tədrisində
əlavə dərs vəsaiti kimi istifadə olıına bilər. Odur ki, əsərin
monoqrafiya halında nəşr olunmasım vacib sayıram.
Əsər yüksək tələblərə cavab verən, həm mövzu, həm də
tutarlı elmi nəticələrinə görə yeni olan bir yaradıcılıq
nümunəsidir.
Nəcəf Nazim
Filologiya elmləri doktoru,
professor
18
Ümumtürk müstəvisində araşdırma
Azərbaycan folkloru milli-etnik qaynaqları və inkişafı
baxımından ümumtürk folklorundan ayrılmazdır. Bu məna
da folklorşünaslığımızda zaman-zaman ümumtürk konteks
tində çıxışlar edilmişdir (Y.V.Çəmənzəminli, M.Təhmasib,
M.Seyidov və b.). Bu konteskstdə çıxış üçün məlum təyziq
və yasaqların götürüldüyü indiki şəraitdə folklor araşdırma
larında yeni istiqamətlər görünməkdədir. Belə ki, folklorçu
larımız indi nəinki milli folklor abidələrimizi ümumtürk
müstəvisində təhlil edir, eləcə də başqa türk xalqlarının
folklor abidələrini araşdırma obyekti edirlər. Elə N.H.Hü-
seynovanm Başqırd xalq eposu «Ural batır»ı tipoloji çev
rədən araşdıran «Qədim türk qəhrəmanlıq dastanının tipo
logiyası («Ural batır» əsasında)» əsəri də Azərbaycan folk
lorşünaslığında son illərdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri
nin daha bir parlaq ifadəsidir.
N.H.Hüseynovanın əsərinin ümumtürk folklorşünaslığı
üçün ən böyük əhəmiyyəti «Ural batır» eposunun dastan
tipologiyası baxımından ilk dəfə bu araşdırmada öyrənil-
məsindədir. Dastan tipologiyasını başlıca olaraq «Ura!
batır» çevrəsində araşdıran müəllif tipoloji baxımdan
«Bilqamıs», «Avesta», «Mahabharata», «Altay yaradılış
dastanı», «Maaday Qara», «Köqüdey», «Kitabi-Dədə
Qorqud», «Alpamış», «Şan qızı», «Manas» və s. abidələrə
müraciət edir. O, bu qədər geniş materialın verdiyi fakt
ları tədqiqatın predmeti baxımından dəyərləndirə və elmi
nəticələr ala bilir.
Araşdırmada diqqət çəkən, eləcə də müəllifin araşdır
ma bacarıq və qabiliyyətindən soraq verən cəhətlərdən
biri budur ki, N.H.Hüseynova istər elmi, istərsə də etik
baxımdan dolğun, ətraflı, elmi məntiqə malik polemikalar
aparır. Bu, xüsusilə əsərin «Ural batır» dastanının «mən
şəyi, formalaşması və təkammülü» adlanan birinci fəslin
də qabarıq görünməkdədir. Araşdırma boyu yeri gəldikcə
19
aparılan belə polemikalar, eləcə də geniş elmi ədəhiyatm
cəlb olunması ilə də diqqəti cəlb edir. Müəllif əsəri uğurlıı
araşdırmaq üçün olan müxtəlif ədəbiyyatı dərindən öy
rənməsi də bu polemikalardan əlahiddə görünməkdədir.
Əsərin «Ural batır» dastanında ədəbi həyat idealını,
xeyir və şər ziddiyyətlərini araşdıran ikinci və üçüncü fə
sillərində müəllifin predmetə fərdi elmi zövqlə yanaşmasını
göstərən cəhətlər aşkar olur. Tədqiqatın fəsillərində «Ural
balır»m dastan tipologiyası baxımından ö\ rənılməsi ilə xa
nası. dastanın fəlsəfi baxımından (iyrənilməsi də var ki. bu.
təqdirə layiqdir və gələcəkdə müəllif həmin istiqamətdə
işləyərsə, onun uğurlar qazanacağına inanırıq.
Əsərin dördüncü fəslində müəllif «Ural ba(ır»m poeti
kasını araşdırır və əsasən, dastanın şeir xüsusiyyətləri, elə
cə də hiperbola (bədii şişirtmə) liqurıı üzərində davanır.
Öncəki ləsillərdə olduğu kimi, müəllif burada da araşdır
manın obyektini təkcə sözü gedən dastanla məhdudlaşdır
mır və obyektləri irəlidə adlarını çəkdıvimi/ abidələri cəlb
etməklə də genişləndirir. Ümumiyyətlə, qeyd elməlivik ki.
laktı konkret müstəvidə öyrənən N.l I.Hüseynova bir
qayala olaraq iakla müqayisə bucağından da baxmağa ça
lışır ki, bu da onun bir araşdırmaçı kimi aparıcı keyfiyyət
lərindən sayılmalıdır.
Deməliyik ki. N.H.I lüscynovanın tədqiqatının həm
Azərbaycan, həm ba.şqırd. eləcə də üımımtürk folklor
araşdırmaları üçün böyük əhəmiyyəti xardır.
Mı/rso! llokim or
/• 7 /o /o g /ıv /
c/ın/,vi doktoru,
professor
20
GİRİŞ
Üııınmlürkoloji əhəmiyyət kəsb edən «Qədim türk qəh
rəmanlıq dastanlarının tipologiyası («Ural batır» əsasın
da!» mox/usiıınııı bir problem kimi qovulması və türk
dastanları silsiləsinin tipoloji təhlilə cəlb edilməsi, onların
eyni kökdən olub, cxni çeşmədən qidalandığını a.şkaıa çı
xarmaq cəhdidir. Belə lipoioji müqayisələr, eyni zamanda
türk ədəbi mədəni dünvasım yaxından öyrənməyə imkan
verir. Tipoloji müqayisələrin bir məqsədi oxşar və ortaq
ədəbi bədii faktları təsdiq etməkdirsə, ikinci məqsədi imi-
qax isə olunan əsərlər içərisində ən çox «Ural batımın özü
nəməxsusluğunu geniş dairədə göstərməkdir.
Tipoloji müqayisələr nə qədər sufi ədəbi bədii açıqla
ma səcivvəsi daşısa da dastanların tarixi etnoqrafik, coğ
rafi. ictimai sıxası xə fəlsəfi baxımdan da əhəmiyyətini
qiymətləndirmək lazım gəlir.
/a m an zaman türk torpaqlarında aparılan talançı mü
haribələr. basqınlar nəticəsində bu torpaqların ərazisi
xeyli kiçilərək başqasına qatılıb. Təsadüfi deyil ki, müha
ribələrin. basqınların ən ağır zərbəsinə onun mədəniyyəti,
dili, etnik kökü məruz qalır. Belə ki, bu müharibələr za
manı xalqın mədəniyyət abidələri məhv edilir, izi itirilir.
Y a d e llilə rin
(əsiri, müxtəlif mədəniyyətlərin (gah İslam,
gah rus. gah da qərb) zorla qəbul edilməsi nəticəsində dilə
yad sözlər daxil olur. Müxtəlif millətlərin cyııi ərazidə ya
şaması ilə əlaqədar etnik kök. dünyagörüş və s. qismən
dəvişdirilir. Müəyyən zaman çərçivəsində dünyagörüşün
müxtəlif istiqamətdə formalaşması mədəniyyətə, ədəbiy
yata ciddi təsir göstərir.
Ona görə də türk xalqlarının, eləcə də başqa xalqların
qədim tarixini, özünəməxsus mədəniyyətini, dilini, etnik
kökünü öyrənmək iiçiin dəyərli məxəzlər sırasında das
tanların da miihiim yeri var.