in 1/9 hissəsindən bir qədər artıq idi. XIX əsrxn 90-cı ıllə-
rində Britaniya ıstehsahn həcminə görə birincİliyİ ABŞ-a
güzəşt etdi, lakin XX əsrin 50-ci illərinin əwəlinədək
Qərbi Avropada aparıcx mövqeyini saxlaya bildi.
ABŞ-ın iqtisadi sahədə lider kimi irəli çıxması başlxca
olaraq bu ölkənin kapital qoyuluşunu artırm aq və daxili
bazarx inkişaf etdirmək səylərinin nəticəsində mümkün
oldu. 1880-cı ildən başlayaraq ABŞ-da istehsala vəsait
qoyuluşunun səviyyəsi Britaniya ilə müqayisədə az qala
iki dəfə çox idi. XX əsrin əwəllərində müvafıq göstərici
ÜDM-in təqribən 16 faizinə çatmışdx. 1890-1913-cü illər-
də ABŞ-da işləyən əhalinin hər nəfəri hesabxna kapital
qoyuluşunun həcmi Britaniyada olduğuna nisbətən 3 də-
fə sürətlə artmışdı. ABŞ-ın malik olduğu çox böyük tor-
paq sahələrindən və mineral resurslardan səmərəli istifa-
də edilməsində yollar şəbəkəsinin genişlənməsi və daxili
bazann sürətlə böyüməsi amillərı də müsbət rol oynayır-
dx. İmmiqrasiyanm və doğum səviyyəsinin artması sayə-
sində ölkə əhalisi sürətlə çoxalxrdı. Amerika iqtisadiyya-
txnın strukturu Britaniya ilə müqayisədə daha müasir sə-
viyyədə idi. Sənaye sahəsində məşğul olanlarxn nisbi sayx
az olduğuna baxmayaraq, əmək məhsuldarhğx səviyyəsi
Britaniyadakına nisbətən, demək olar ki, iki dəfə yüksək idi.
İqtisadiyyatda peşəkar səviyyədə idarə edilən nəhəng
korporasiyalar yarammşdx. Onlar yeniliklərin tətbiq
edilməsinə xüsusi diqqət yetirir, bu isə tədqiqat işlərinin
institusional xarakter almasxna şərait yaradırdı. Ölkənin
aparxcı universitetlərində tədqiqat bölmələri yaradılır,
həmin bölmələrə Avropadan məşhur alimlər dəvət edilir-
di. 1921-ci ildə ABŞ-da ÜDM-in 0,2 faizi elmi-tədqiqat
işləri üçün ayrılmışdı.
Tədqiqatçılarm fıkrincə, Amerikada sahibkarların
uğur qazanmasmı müəyyənləşdirən bir sıra amillər var:
əmək əməliyyatlannın sadələşdirilməsi hesabına istehsa-
lın ixtisaslaşdırılması, sahibkarhq qaydalannın işbnib
hazırlanması və tətbiq edilməsi bu amillər qəbilindəndir.
Bu amillərdən birincisi ixtisas hazırlığı tələb etməyən işçi
qüwəsindən geniş istifadə olunmasına imkan yaratdı,
müəyyən əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşma da yuxandan
birbaşa və səmərəli nəzarətin həyata keçirilməsinə imkan
verdi. İdarəetmə qaydalanmn tətbiq edilməsi sayəsində
piramida şəkilli idarəetmə strukturu vasitəsilə sadələşdi-
rilmiş istehsal prosesini müşahidə etmək və ona nəzarət
etmək mümkün oldu. Hər bir səviyyədə vəzifələr o qədər
ciddi müəyyənləşdirilmiş və sadələşdirilmişdi ki, yuxarı
səviyyəli idarəetmə işçiləri istehsal iyerarxiyasınm hər bir
pilləsində nə edildiyini dəqiq bilirdilər.
İstər bazarın strukturunun inkişaf etdirilməsi, istərsə
də ərazilərin genişləndirilməsi hesabma bazarm əhatə
dairəsinin artması da mühüm rol oynamışdır və oynama-
qdadır. 1818-ci ildə Florida ABŞ-a birləşdirildi, 1840-
1850-ci illərdə Meksika ərazisinin 1/3 hissəsi işğal edildi,
1867-ci ildə İsə AJyaska və Aleut adalan da ABŞ-ın sərən-
camına keçdi,
İstehsal prosesində Britaniyanın liderliyi dövründə
parça istehsalından maşın istehsalına keçid kimi mühüm
irəliləyiş baş versə də, son istehlak mallarının xarakterin-
də dəyişiklik olmamışdı. Amerikanm liderliyi dövriində
isə istehlakm ənənəvi struktnru dəyişdi. Bu da öz növbə-
sində, XIX əsrin birinci yansında mühüm rol oynamayan
əmtəə satışı texnikasmın inkişafı, bazann, reklamın, kom-
mersiya kreditinin öyrənilməsi ilə nəticələndi. Iqtisadi sa-
hədə liderliyin ləng inkişaf edən Britaniyadan daha dina-
mik ABŞ-ın əlinə keçməsi bütün qərb ölkələrinin eyni
vaxtda sürətlə inkişaf etmələrinə şərait yaratdı.
XIX
əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri Almaniyanm və
Fransanın iqtisadi mövqelərinin sürətlə möhkəmlənməsi
ilə əlamətdardır. Almaniyamn iqtisadi tərəqqisi bir sıra
amillərlə şərtlənmişdi. Əhalisinin sayı 40 milyon nəfərdən
çox olan ölkənin vahid dövlət şəklində birləşməsinin başa
çatması nəticəsində vahid daxili bazar yaranması bu
amillərdən ən mühümü idi. Fransa üzərində hərbi qələbə,
sonradan Elzas və Lotaringiyanın anneksİyası, 5 müyard
frank məbləğində konstribusiya almması da bu ölkənin
təsərrüfatının yüksəldilməsinə kömək etdi. Almaniyah
mühəndıslərin təfəkkür məhsulları kəmiyyət və keyfiy-
yətcə yalnız Amerikanın müvafiq məhsullarından geri qa-
lırdı. 1860-1870-ci illərdə Almaniya sənaye məhsulu is-
tehsahnm həcminə görə Fransanı ötüb keçdi, XX əsrin
birinci onilliyində isə Britaniyanı geridə qoyaraq, bütün
dünyada ABŞ-dan sonra ikinci sənaye dövlətinə çevirdi.
1860-cı illərin axırlannda Yaponiyada vətəndaş mü-
haribəsindən (Meydzi çevrilişi) sonra sənaye sürətlə inki-
şaf etməyə başladı. Fabrik sənayesinin, xüsusən iri ağır
sənaye müəssisələrinin yaradılmasında dövlətın bilavasitə
İştirak etməsi bu ölkədə sənayeləşmənin səciyyəvi cəhəti
idi. Lakin sənayenin yüksək sürətlə inkişaf etməsinə bax-
mayaraq, ötən əsrin əvvəllərində Yaponiya hələ də aqrar
ölkə oiaraq qalırdı. Onun daxih bazarı məhdud idi. Ya-
poniyanın hakim dairələri yeni ərazilər işğal etməklə bu-
nun əvəzini çıxmağa çahşırdılar.
XIX
əsrin axırları - XX əsrin əvvəlləri Rusiyada sə-
nayenin sürətlə inkişaf etməsi ilə əlamətdar idi. 1860-
1913-cü illərdə Rusiya Imperiyasında istehsahn orta illik
artım göstəricisi 5,8 faiz olduğu halda, həmin dövrdə sə-
naye məhsulları istehsalımn həcmi 12 dəfə artmışdı. Bu,
Almaniyada, İngiltərədə və Fransada mövcud artım gö-
stəricisindən yüksək idi, lakin istehsalının həcminə görə
Rusiya tmperiyası ABŞ-dan 8 dəfə, adambaşma məhsul
istehsalına görə isə 13 dəfə geri qaiırdı.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin İqtisadi inki-
şaf səviyyəsində mühüm dəyişikliklər baş vermişdi. 1820-
1989-cu illərdə həmin ölkələrdə adambaşına ÜDM isteh-
salı 14 dəfə, o cümlədən Britaniyada təqribən 8 dəfə, Ya-
poniyada isə 26 dəfə artmışdı. Adambaşına ÜDM isteh-
salı təqribən yüz illik bir dövrdə - 1820-1913-cü illərdə 2,9
dəfə, 1913-1950-ci illərdə 1,6 dəfə, 1950-1989-cu illərdə
isə 3 dəfə artmışdı.
İqtisadi inkişafm qeyri-bərabərliyində ən böyük sıç-
rayışlar iki dünya müharibəsi ilə bağlıdır. Əslində məhz
inkişafın qeyri-bərabərliyinin nəticəsi olan həmin müha-
ribələr bu sahədə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Onlar
Dostları ilə paylaş: |