ABŞ-ın mövqelərinİn möhkəmlənməsmə kömək etdilər.
Öz ərazisində hərbİ əməlİyyatlar apanlmayan ABŞ-m
korporasiyalan qətlə yetirilmiş və şikəst edilmiş milyon-
larla insamn qam bahasına eşidilməmiş dərəcədə varlan-
dılar. İnkişafın qeyri-bərabər olması həm sözügedən altsi-
stemdə, həm də bütövlükdə dünya təsərrüfat sİstemində
ayn-ayn ölkələrin mövqeyinin və rolunun dəyışməsi ilə
nəticələnir.
İqtisadi qüdrətinə görə irəli çıxmış Ölkələr özlərinin
iqtisadi potensialının artmasına müvafıq olaraq, siyasi
rolunun da dəyişməsinə çalışır, bu isə labüd olaraq, nüfuz
dairələrinin yenidən bölünməsi uğrunda mübarızəyə gəti-
rib çıxanrdı. Qüwələr nisbətində irəliləyiş dünyamn artıq
qərarlaşmış iqtisadi və ərazi bölgüsü ilə ziddiyyət təşkil
edirdi. Ərazilərİn yenidən bölünməsinin əsas üsulu hərbi
qüw ə tətbiq etməkdən ibarət idi.
17.4. İnkişaf səviyyəsinin tarazlaşdınlması tneyli
İkincİ dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə İqtisadi
inkişafm qeyri-bərabər olması mexanizmi bir sıra yeni
xüsusiyyətlər kəşf etmişdir. XX əsrin ikinci yansmda
əmək məhsuldarhğı səviyyəsinin bu sahədə apancı ölkə-
dəki müvafıq göstəriciyə yaxınlaşması prosesi güclənmiş-
dir, Əmək məhsuldarlığı səviyyələrinin yaxınlaşma əmsalı
1950-1973-cü illərdə 2,11 olduğu halda, 1970-1980-cı il-
lərdə azalaraq 1,32-yə enmişdi. XX əsrin 50-60-cı illərin-
də əmək məhsuldarhğı və ÜDM-in artım sürəti göstərici-
lərinin ən yüksək qiymətləri Avstriyada, Almaniyada,
İtaliyada, Finlandiyada və Yaponiyada qeydə alınmışdı.
Bu artım sürətinin ən kiçik qiymətləri isə Avstraliyada,
Kanadada, Norveçdə, tsveçrədə, İsveçdə və ABŞ-da mü-
şahidə olunmuşdur.
Bu prosesin ən mühüm nəticəsi ondan ibarətdir ki,
dünya təsərrüfat sisteminin sənaye altsistemində ABŞ-ın
mövqeiəri nisbətən zəifləmişdir. Dünya miqyasında
ÜDM-in, sənaye istehsalınm, ticarət dövriyyəsinin və xa-
rici investisiyaların həcmində ABŞ-ın xüsusi çəkisi nəzə-
rəçarpacaq dərəcədə azalmışdır.
Dünyada ikinci ən qüdrətÜ dövlətə çevrilmiş Yaponiya-
nın iqtisadi potensialı xeyli artmışdır. Yaponiya İkinci
dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğrayandan sonra
təqribən ıyirmi beş il gerilədiyinə baxmayaraq, çox yük-
sək sürətlə inkişaf etməsi sayəsində qısa müddətdə Brita-
niyanı, Fransam və Almaniyanı geridə qoydu.
Digər ölkələrin sürətli inkişafı onunla nəticələndi ki,
Amerika qüw ə mərkəzinin hakim mövqelərİ güdəndi, bu
dövlət Qərbin və bütövlükdə dünyanın sənaye Ölkələri
arasında hderə çevrildi.
«İkinci iqtisadiyyat» adlanan xarid TN K müəssisələri
kompleksi işgüzar fəallıq mərkəzləri arasında qüwələrin
dinamik nisbətinə ciddi təsir göstərir. 1960-cı illərdən
başlayaraq, xarici ölkələrdə TN K istehsah xarid bazarlar
uğrunda mübarizənın əsas vasitələrindən birinə çevril-
mişdir. Amerikada «İkinci iqtisadiyyat»m həcmi AFR-
də, Fransada, ttaliyada istehsalın həcmindən 2-3 dəfə çox
ohıb, yalmz Yaponiyada istehsal edilən ÜDM-dən geri
qahr. TNK-nın digər ölkələrin milli təsərrüfatlanna tətbiq
edilməsi TNK bazalannm yerləşdiyi ölkələrin öz rəqiblərinə
təsir göstərmələri üçün müəyyən iqtisadi və siyasi imkanlar
verir. Bu faktdan ilk növbədə istifadə edən ABŞ-dır.
C s d v z l
5.
D ü n ya üzrə sən a ye m əhsulları isteh salında
a y rı-a y rı regionların və ölkələrin m övqeyi, fa iz lə
İllər
B
ri
ta
n
iy
a
F
ra
n
sa
A
lm
a
n
iy
a
R
u
si
y
a
/S
S
R
İ
A
B
Ş
A
siy
a
H
in
d
is
ta
n
Y
a
p
o
n
iy
a
1820
24
20
15
-
4
-
-
-
1860
21
16
15
-
-
-
-
-
Cədvəl 6.
B irin ci D ü n ya m üharibəsindən son rakı sərh ədlərdə
1870
32
10
13
4
23
2
1
1
1896-1900
20
7
17
5
30
2
1
1
1913
14
6
16
5
36
2
1
1
1936-1938
9
5
11
19
32
5
1
4
1963
5
4
6*
19
32
6
1
4
1971
4
3
5*
16
33
9
1
5
* AFR
Mənbə: Rostow W. The World Economy. H istory and Prospect.
L„ 1978, p, 52, 53.
Kapitalın hərəkəti vasitəsilə aparıcı iqtisadi fəallıq
mərkəzləri tərəfındən xarici tİcarətə və valyuta münasi-
bətlərinə göstərilən təsir bütün dünyanı əhatə edir. Bu
mərkəzlərin mənafelərİnin müxtəlif istiqamətdə çarpaz-
laşmasına baxmayaraq, müəyyən şərti mənada ABŞ-ın
Latın Amerikasına, Avropa İttifaqının Afrikaya və Ya-
poniyanın ASEAN ölkələrinə təsirinİn güclənməsini söy-
ləmək olar. Bununla bərabər, qeyd etməliyik ki, qüw ə
mərkəzlərinİn dünyada təkrar istehsal prosesınə və dünya
sİyasətinə təsiri assimmetrİk xarakter daşıyır ki, bu da
həmin mərkəzlərİn İqtisadi, siyasi və hərbi sanbahmn
müxtəlif olması ilə İzah edilir. Almaniya və Yaponiya
əsasən regional qüwələr kımi çıxış edirlər. Lakin onlar
özləri də Amerika kapitalmm m araq dairəsində, müəyyən
hərbi-siyasİ sazişlər sistemindədİrlər. ABŞ-ın hərbi sahədə
hegemonluğu şübhəsizdir. Dünyada çox böyük hərbi
üstünlüyə malik olan bu ölkə Qərbİ Avropam və Yapo-
nİya ərazİlərİni də əhatə edən qlobal hərbi bazalar və
hərbi obyektlər şəbəkəsi yaratmışdır.
17.5.
Sənaye czhdtdən inkişaf etmiş Qərb
Ölkələrinin inkişafının əsas modelhri və tipləri
Qərb ölkələrinin inkİşafınm tipini müəyyən edən -
onlann tarİxi xüsusiyyətlərİ, iqtisadi artım amillərmİn
müxtəlif şəkildə birləşməsİdir. Burada keçmiş müstəmləkə
imperiyalannın metropoliyalınnı əhatə edən müstəmləkə
kapitalizmi, Avstraliya və Kanadanın renfa kapİtaüzmi
Dostları ilə paylaş: |