Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

ABŞ-ın  mövqelərinİn  möhkəmlənməsmə  kömək  etdilər. 
Öz  ərazisində  hərbİ  əməlİyyatlar  apanlmayan  ABŞ-m 
korporasiyalan  qətlə  yetirilmiş  və  şikəst  edilmiş  milyon- 
larla  insamn  qam  bahasına  eşidilməmiş  dərəcədə  varlan- 
dılar.  İnkişafın qeyri-bərabər olması həm sözügedən altsi- 
stemdə,  həm  də  bütövlükdə  dünya  təsərrüfat  sİstemində 
ayn-ayn  ölkələrin  mövqeyinin  və  rolunun  dəyışməsi  ilə 
nəticələnir.
İqtisadi  qüdrətinə  görə  irəli  çıxmış  Ölkələr  özlərinin 
iqtisadi  potensialının  artmasına  müvafıq  olaraq,  siyasi 
rolunun da dəyişməsinə çalışır, bu isə labüd olaraq, nüfuz 
dairələrinin yenidən bölünməsi uğrunda mübarızəyə  gəti- 
rib  çıxanrdı.  Qüwələr nisbətində irəliləyiş  dünyamn artıq 
qərarlaşmış  iqtisadi  və  ərazi  bölgüsü  ilə  ziddiyyət  təşkil 
edirdi.  Ərazilərİn  yenidən  bölünməsinin  əsas  üsulu  hərbi 
qüw ə tətbiq etməkdən ibarət idi.
17.4. İnkişaf səviyyəsinin tarazlaşdınlması tneyli
İkincİ  dünya müharibəsindən  sonrakı  dövrdə  İqtisadi 
inkişafm  qeyri-bərabər  olması  mexanizmi  bir  sıra  yeni 
xüsusiyyətlər  kəşf  etmişdir.  XX  əsrin  ikinci  yansmda 
əmək  məhsuldarhğı  səviyyəsinin  bu  sahədə  apancı  ölkə- 
dəki  müvafıq  göstəriciyə  yaxınlaşması  prosesi  güclənmiş- 
dir,  Əmək məhsuldarlığı səviyyələrinin yaxınlaşma əmsalı 
1950-1973-cü  illərdə  2,11  olduğu  halda,  1970-1980-cı  il- 
lərdə  azalaraq  1,32-yə enmişdi.  XX əsrin  50-60-cı  illərin- 
də  əmək  məhsuldarhğı və ÜDM-in  artım  sürəti  göstərici-

---

lərinin  ən  yüksək  qiymətləri  Avstriyada,  Almaniyada, 
İtaliyada,  Finlandiyada və  Yaponiyada  qeydə  alınmışdı. 
Bu  artım  sürətinin  ən  kiçik  qiymətləri  isə  Avstraliyada, 
Kanadada,  Norveçdə,  tsveçrədə,  İsveçdə və  ABŞ-da  mü- 
şahidə olunmuşdur.
Bu  prosesin  ən  mühüm  nəticəsi  ondan  ibarətdir  ki, 
dünya  təsərrüfat  sisteminin  sənaye  altsistemində  ABŞ-ın 
mövqeiəri  nisbətən  zəifləmişdir.  Dünya  miqyasında 
ÜDM-in,  sənaye  istehsalınm,  ticarət  dövriyyəsinin  və  xa- 
rici  investisiyaların  həcmində  ABŞ-ın  xüsusi  çəkisi  nəzə- 
rəçarpacaq dərəcədə azalmışdır.
Dünyada  ikinci ən  qüdrətÜ dövlətə çevrilmiş  Yaponiya- 
nın  iqtisadi  potensialı  xeyli  artmışdır.  Yaponiya  İkinci 
dünya  müharibəsində  məğlubiyyətə  uğrayandan  sonra 
təqribən  ıyirmi  beş  il  gerilədiyinə  baxmayaraq,  çox  yük- 
sək  sürətlə  inkişaf etməsi  sayəsində qısa  müddətdə  Brita- 
niyanı,  Fransam və Almaniyanı geridə qoydu.
Digər  ölkələrin  sürətli  inkişafı  onunla  nəticələndi  ki, 
Amerika qüw ə mərkəzinin hakim mövqelərİ güdəndi, bu 
dövlət  Qərbin  və  bütövlükdə  dünyanın  sənaye  Ölkələri 
arasında hderə çevrildi.
«İkinci iqtisadiyyat» adlanan xarid TN K  müəssisələri 
kompleksi  işgüzar  fəallıq  mərkəzləri  arasında  qüwələrin 
dinamik  nisbətinə  ciddi  təsir  göstərir.  1960-cı  illərdən 
başlayaraq,  xarici ölkələrdə TN K  istehsah  xarid  bazarlar 
uğrunda  mübarizənın  əsas  vasitələrindən  birinə  çevril- 
mişdir.  Amerikada  «İkinci  iqtisadiyyat»m  həcmi  AFR- 
də,  Fransada,  ttaliyada istehsalın həcmindən 2-3 dəfə çox

---

ohıb,  yalmz  Yaponiyada  istehsal  edilən  ÜDM-dən  geri 
qahr.  TNK-nın  digər  ölkələrin  milli  təsərrüfatlanna  tətbiq 
edilməsi TNK bazalannm yerləşdiyi ölkələrin öz rəqiblərinə 
təsir göstərmələri üçün müəyyən iqtisadi və siyasi  imkanlar 
verir.  Bu faktdan ilk növbədə istifadə edən ABŞ-dır.
C s d v z l
 
5.
D ü n ya  üzrə sən a ye m əhsulları  isteh salında
a y rı-a y rı  regionların  və ölkələrin  m övqeyi, fa iz lə
İllər
B
ri
ta
n
iy
a
F
ra
n
sa
A
lm
a
n
iy
a
R
u
si
y
a
/S
S
R
İ
A
B
Ş
A
siy
a
H
in
d
is
ta
n
Y
a
p
o
n
iy
a
1820
24
20
15
-
4
-
-
-
1860
21
16
15
-
-
-
-
-
Cədvəl 6.
B irin ci D ü n ya  m üharibəsindən son rakı sərh ədlərdə
1870
32
10
13
4
23
2
1
1
1896-1900
20
7
17
5
30
2
1
1
1913
14
6
16
5
36
2
1
1
1936-1938
9
5
11
19
32
5
1
4
1963
5
4
6*
19
32
6
1
4
1971
4
3
5*
16
33
9
1
5
* AFR
Mənbə: Rostow  W. The  World Economy.  H istory and Prospect. 
L„  1978, p,  52,  53.

---

Kapitalın  hərəkəti  vasitəsilə  aparıcı  iqtisadi  fəallıq 
mərkəzləri  tərəfındən  xarici  tİcarətə  və  valyuta  münasi- 
bətlərinə  göstərilən  təsir  bütün  dünyanı  əhatə  edir.  Bu 
mərkəzlərin  mənafelərİnin  müxtəlif  istiqamətdə  çarpaz- 
laşmasına  baxmayaraq,  müəyyən  şərti  mənada  ABŞ-ın 
Latın  Amerikasına,  Avropa  İttifaqının  Afrikaya  və  Ya- 
poniyanın  ASEAN  ölkələrinə  təsirinİn  güclənməsini  söy- 
ləmək  olar.  Bununla  bərabər,  qeyd  etməliyik  ki,  qüw ə 
mərkəzlərinİn dünyada təkrar istehsal prosesınə və  dünya 
sİyasətinə  təsiri  assimmetrİk  xarakter  daşıyır  ki,  bu  da 
həmin  mərkəzlərİn  İqtisadi,  siyasi  və  hərbi  sanbahmn 
müxtəlif  olması  ilə  İzah  edilir.  Almaniya  və  Yaponiya 
əsasən  regional  qüwələr  kımi  çıxış  edirlər.  Lakin  onlar 
özləri də Amerika kapitalmm m araq dairəsində, müəyyən 
hərbi-siyasİ sazişlər sistemindədİrlər. ABŞ-ın hərbi sahədə 
hegemonluğu  şübhəsizdir.  Dünyada  çox  böyük  hərbi 
üstünlüyə  malik  olan  bu  ölkə  Qərbİ  Avropam  və  Yapo- 
nİya  ərazİlərİni  də  əhatə  edən  qlobal  hərbi  bazalar  və 
hərbi obyektlər şəbəkəsi yaratmışdır.
17.5. 
Sənaye czhdtdən inkişaf etmiş Qərb 
Ölkələrinin inkişafının əsas modelhri və tipləri
Qərb  ölkələrinin  inkİşafınm  tipini  müəyyən  edən  -  
onlann  tarİxi  xüsusiyyətlərİ,  iqtisadi  artım  amillərmİn 
müxtəlif şəkildə birləşməsİdir.  Burada keçmiş müstəmləkə 
imperiyalannın  metropoliyalınnı  əhatə  edən  müstəmləkə 
kapitalizmi,  Avstraliya  və  Kanadanın  renfa  kapİtaüzmi

---