Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

səvİyyədə  olması,  əmək  haqqı  barədə  danışıqların yerlər- 
də  aparılması,  əmək  qanunvericiliyinııı məhdudluğu,  mı- 
nimal  əmək  haqqınm  mövcud  olmaması  və  ya  məhdud 
olması,  məşğulluq  sİyasətinin  zəif  inkişaf  etməsidir.  Bu 
sistem  ABŞ-dan  başqa  Kanadada  da  geniş  yayılmışdır. 
Hazırda  Belçika,  Fransa,  İrlandiya,  İtaliya  və  Britaniya- 
da tətbiq edilən sistemlər  də ABŞ-da tətbiq  olunan sıste- 
mə yaxınlaşdırılır, lakin həmin sistemlərdə əmək haqqı və 
məşğulluq  göstərİcilərinin  daha  sabit  olması  nəzərə  çar- 
pır.  Bu  ölkələrdə  həmkarlar  ittifaqlan  hərəkatı  kifayət 
qədər  güclüdür,  lakin  onlann  fəalhğı  get-gedə  azalma- 
qdadır,  Əmək  sazişləri  barədə  danışıqlarm  əhatə  dairəsi 
müxtəlifdir,  geniş əhatəli əmək qanunvericUiyini məhdud- 
laşdırmağa çahşırlar,  Bu> liberal-islahatçı modeldir.
KorDorativizm  modeli.  Tənzimlənən  bazar  sisteminin 
bu  modelində  dövlətin  intensiv  iştirak  formaları  diqqəti 
cəlb  edir.  Bu tipin iki  yarımnövü var -  demokratik  və  ya 
sosial-ıslahatçı və ıyerarxik yarımnövlər.
Demokratik  korporativİzm  modelinİn üstünlük  təşkil 
etdiyi  ölkələrdə  hakimİyyət  uzun  müddət  sosial-demok- 
ratların  əlində  olmuşdur.  Məsələn,  İsveçdə  dövlət  sahib- 
karhğmm  səviyyəsi  kifayət  qədər  yüksək,  digər  Şimal  öl- 
kələrində və Avstriyada İsə bu göstərici nİsbətən kİçİkdir. 
Həmin sistemdə millİ təsİsatların vasitəsilə ictimai və şəx- 
si  m araqlan  əlaqələndirməklə,  kapİtal  bazarmda,  maddi 
ehtİyatlar  və  işçi  qüwəsi  bazarlannda  baş  verən  proses-

---

ləri  uzlaşdırmaqla,  iqtisadi  yüksəlişə  və  ümumi  sosial  ri- 
fahın artmasına şərait yaradılır.
Bu model sosial  konsensus əldə etməyə əsaslanır.  Fa- 
siləsiz  peşə  hazırlığı  yolu  ilə  işçi  qüwəsinin  uyğunlaşdı- 
rılmasına  üstünlük  verilir.  Təmsüçilik,  əmək  haqqı  məsə- 
lələrinə  dair  mərkəzləşdirilmiş  danışıqlar  aparmaq  üçün 
inhisarçı  mövqe tutan  güclü həmkarlar ittifaqlan,  kollek- 
tiv  danışıqlar  və  qanunvericüik  əsasmda  tərtib  edüən 
əmək  reqlamentlərinin yüksək inkişaf etməsi, işsizliyə gö- 
rə müavinətlərin yüksək  səviyyəsi,  fəal  məşğulluq  siyasəti 
bu modelin səciyyəvi cəhətləridir.
Başqa modellərdən  onu fərqləndirən bir amü də sosi- 
al  tərəfdaşhq  ideologiyasıdır.  Ümummilli  səviyyədə  -   sa- 
hibkarlarla  həmkarlar  ittifaqlan  mərkəzləri  arasında 
bağlanmtş  müvafiq sazişlərdə  təsbit  olunmuş  bu  ideolog- 
iya  müxtəlif  qrupların  mənafelərini  ifadə  edən,  nisbətən 
mərkəzləşdirilmiş  sistem  olub,  siyasi  prosesin  iştirakçıla- 
nnm  münaqişəli məqsədlərini danışıqlar vasitəsüə könüllü 
şəkildə  əlaqələndirir.  Liberal  modeldən  fərqli  olaraq,  bu 
halda  iqtisadi  qərarlar  üstün  dəyərlərin  birgə  formalaş- 
ması yolu Uə həyata keçirilir. Kifayət qədər çevik  olan  bu 
model  yeni  şəraitə  asanlıqla  uyğunlaşdırıla  bihr,  çünki 
danışıqlann strukturu həmişəlik müəyyən edilməmişdir.
İqtisadi inkişafm nəzərdən keçirdiyimiz modelinin bir 
təzahür  forması  da  Yaponiyada  tətbiq  edÜən  və  mövcud 
resurslardan  istifadə  edilməsinin  tənzimlənməsi  ilə  səciy- 
yəvi  olan  iyerarxik  korporativizmdir.  Sahibkarhq  sekto-

---

runda  dövlətin payı çox böyük olmasa  da,  ölkədə işgüzar 
fəallığın təmin olunmasmda dövlət fəal İştirak edir.  Əmək 
bazarının  xüsusiyyətlərindən  biri  ondan  ibarətdİr  ki,  fır- 
madaxili səviyyəda bütün sahələr üzrə sazişlər eyni vaxtda 
bağlanır.  Əməyin  ödənilməsi məbləğinin üçdə  bir hissəsi- 
nə  qədəri əmək  haqqma  əlavələr  şəklİndə,  adətən  ildə  ikİ 
dəfə  daxil  ola  bilər.  Bu  növ  əlavələrin  məbləğı  şirkətin 
fəaliyyətinin  ümumi  istehsal  və  maliyyə  nəticələrindən 
asüıdır.  Yaponiyada  əmək  bazan  qiymətlərin və  təsərrü- 
fat  sahəsində  vəziyyətin  dəyişməsinə kifayət  qədər opera- 
tiv  reaksiya  verir,  Bu  bazarrn  təşkili  prinsipləri  əmək 
məhsuldarlığını yüksəltməyə və daxili tələbatm artmasma 
şərait  yaradır.  İşçi  qüwəsinin  yenidən  ixtisaslaşdırılması 
baxımmdan,  yapon modeli bundan əw əl  nəzərdən keçir- 
diyimİz  modelə  yaxındır.  İşçilərin  fasüəsiz  peşə  hazırhğı 
vasitəsilə  əmək  məhsıüdarlığmı  artırmaq  üçün  daim  səy 
göstərilir.
Sosial-bazar modeü.
 
AFR-də tətbiq edilən sosial-bazar 
idarəetmə  sistemi  təsərrüfatın  inkişaf etdirüməsinin  libe- 
ral  modelləri  ilə  müqayisədə korporativist  modellərə  da- 
ha  yaxmdır.  Bu  model  tənzimlənməyən  kapitalizm  şərai- 
tində  sosial  çətinliklərlə  qarşüaşanlann  -   gənclərin,  fer- 
merlərin,  aztəminatlı  ailələrin,  eləcə  də  iri  şirkətlərin  və 
TNK-ların  təzyiqi  qarşısmda  davam  gətirə bilməyən  xır- 
da və orta ölçülü fırmalann daim dəstəklənməsini nəzərdə 
tutur.  Sosial  yönümlü  təsərrüfatda  dövlətin  iqtisadi  fəal- 
hğı xalqm maddi rifahınm təmin edilməsi sahəsində geniş

---

öhdəliklərlə  uyğunlaşdınhr.  Bu  sistem  ictimai  və  siyasi 
qüwələrin qeyri-aşkar konsensusuna əsaslamr.
tqtisadi  inkişafın  nəzərdən  keçirdiyimiz  m odelbri  və 
tipbri heç  də ehkam deyildir.  Onlar daim dəyişməkdədir.
I.Şumpeterin  tədbirincə  desək,  müasir  iqtisadiyyat  yara- 
dıcılıq  baxımmdan  destruktiv olmahdır,  yeni  yeni  şərait- 
də  dəyişməyi  bacarmayan  təşkilatlara  və  strukturlara 
təzyiq  göstərməlidir.  Təkrar  istehsahn  şərtlərində  baş  ve- 
rən dəyişikliklər təsərrüfatçılıq sistemlərində müəyyən irə- 
liləyişlərə  səbəb  olur,  Ötən  əsrin  ikinci  yarısında  sənaye 
cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  iqtisadi  inkişafına  dair 
məlumatlar göstərir ki, öz inkişaf prosesini ictimai qüwə- 
lərin  razılığı  əsasında  idarə  etməyi  bacarmış ölkələr daha 
böyük  nailİyyətlər  qazanmışlar.  Bu İnkişaf iqtisadi  səmə- 
rəliliyrn  tarazlığının  və  müəyyən  sosial  ədalətin  təmin 
edüməsi vasitələrinə çevrilməkdə idi.

---