Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov
Yüklə 24,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
və Şimal ölkələrinin endogen kapitalizmi üzvi şəkildə uyğunlaşmışdır. tstehsal amilləri müxtəlif siyasi və sosial-iqtisadi qüv- vələrin qarşılıqlı münasibətlərində onlann nisbəti ilə müəy- yən edilən müxtəlif şəraitdə tətbiq olunur. Dövlətlə sahib- karlığm münasibətləri (struktur siyasəti, sənaye, elm və texnika sahəsində siyasət, rəqabət qabiliyyətinin və iqti- sadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi), bazann fəaliyyəti- nin təşkil edilməsi( təsərrüfat fəaliyyətinin, firmadaxüi İdarəetmə sistemlərinin milli xüsusiyyətləri, əmək müna- sibətləri, kadr hazırlığı, əlaqələndirici elementlər qismin- də çıxış edən müxtəlif qurumlar və klanlar bu qəbİldən- dir. Hər bir sosial-iqtisadi qüwənin özünəməxsus dəyərli cəhətləri var. Bazar üçün bu qiymətli cəhət - seçim azad- Iığı, müstəqillik və rəqabət; dövlət üçün - hakimiyyət, nə- zarət və funksiyalann bölüşdürülməsi; kommuna, birlik və siniflər üçün - həmrəylik, bir-birinə dəstək vermək; as- sosiasiyalar üçün - tərəfdaşhq və razüığa gəlmək; klanlar üçün - mənsubiyyət, inam, qarşılıqlı öhdəliklər, fayda və etimad amİllərindən ibarətdir. Bütün bu qüw ələr bir- birilə qarşılıqh əlaqəli olub biri digərinə təsir göstərir. İqtisadi proseslərin təşkili, müxtəlif təsısatlarm struk- turu və qarşılıqlı təsir mexanizmləri milli iqtisadİyyatlara müxtəlif səciyyəvi cəhətlər verir. Sosial-mədəni və siyasi şəraiti də buraya əlavə etsək, həmin səciyyəvi cəhətlər iq- tisadi artımm və inkişafın dinamikasma təsir göstərən bir mühit yaradır. Bunlar hamısı küll halında təsərrüfat sis- temlərinin bənzərsiz formalarıdır. Bu halda ayrı-ayrı öl- kələrdə məhsuldar qüwələrin inkişafı və iqtisadi inkişaf sürətmin dərəcəsi ictİmai təkrar istehsal prosesinin tən- zimlənməsi üçün tətbiq edilən forma, metod və vasitələr- dən xeyli dərəcədə asılıdır. Məhz onlar məhsuldar qüwə- lərdəki bütün irəliləyişləri öz üzərlərində hiss edir və onla- rın inkişafına şərait yaradır. Iqtisadiyyatm idarəedici al- tsİstemi olan təsərrüaft mexanizmi milli səviyyədə cəmiy- yət çərçivəsində təsir göstərir və sosial-mədəni şəraitin, siyasi-hüquqı təsisatlann təsiri altında modifıkasiyaya uğrayır. Təsərrüfat mexanizminin ayn-ayn elementlərinin (döv- lət, bazarlann institusional strukturu) rolu nəzərə alınmaqla iqtisadi inkişafın bir sıra modellərini göstərə bilərik. Lİberat tnodel. Son onilliklərdə ABŞ-ın təsərrüfatçılıq praktikası tənzimlənən bazarla sıx bağlıdır. Xüsusi mül- kiyyətin dövlət mülkiyyətindən üstün olması və istehsalat, sərmayəqoyma, satış və işçi qüwəsindən istifadə edilməsi sahələrində xüsusi qərarlann dominantlığı tənzimlənən bazann əsas xüsusiyyətləridir. Bir sıra hallarda hökumət həm makro-iqtisadi, həm də mikro-iqtisadi proseslərdə çox fəal rol oynayır. Milli və yerli hakimiyyət orqanları rəqabətə şərait yaratmaq, bazann uğursuzluqlannı ha- marlamaq və ya ayrı-ayn qruplarm mənafelərini qoru- maq məqsədilə qanunvericiliyin və inzibati metodlarm köməyilə özəl sektorun fəaliyyətini tənzimləyirlər. İşçi qüwəsindən istifadə edilməsİ sahəsində Ameri- kanın təcrübəsi bir sıra fərqləndirici cəhətləri ilə seçilir: kütləvi fəhlə partiyasmın ohnaması, müəssisələr səviyyə- sində əmək sazişləri bağlanması praktikası, iqtisadİyyat- da iri şirkətlərin üstünlüyü saxlanmaqla iqtisadi fər- diyyətçiliyİn sabitliyi bu cür xüsusiyyətlərə misal ola bİlər. Muzdlu işçilərin birləşmə səviyyəsinin aşağı olması, həm- karlar ittİfaqlan hərəkatımn strukturunun mərkəzləşdi- rilməməsi, əmək münasibətlərinin fraqmental xarakter daşıması işçİ qüwəsinİn vəhdətinin inkişafına heç də əl- verişli şərait yaratmır. Kollektiv sazİşlər üç il müddətinə bağlanrr, indeksləş- dİrmə təcrübəsindən, demək olar ki, istifadə edilmir. Kontrakt bağlandığı anda mövcud şərait nəzərə alınmaq- la, əmək haqqm ın dəyişmə tempi kontraktda təsbit olu- nur, buna görə də hər hansı makro-iqtisadi dəyişikliklər əmək haqqınm dinamikasında əks olunmur. Müxtəlif şir- kətlərdə və müxtəlif sahələrdə əmək sazişləri eyni vaxtda bağlanmayıb, üç illİk dövr ərzİndə paylaşdınlır. Kollektiv müqavilələr bağlanarkən, adətən, digər həmkarlar ittifaq- larının sosial sahədə qazandığı uğurlar nəzərə alınır. Amerİkamn əmək bazan nominal əmək haqqınm kifayət qədər sabit olması ilə səciyyəvidir, sahibkarların işgüzar fəalhq dövrlərinə uyğunlaşması ilə məşğulluğun dəyişmə- si hesabına baş verir. ABŞ-m işçi qüw ə bazarında diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də əmək haqqı səviyyələrində ciddi fərqlər olmasıdır. Başqa ölkələrdən fərqü olaraq, əməyin ödənİlməsi sahəsində fərqlərin get-gedə artması işçilərin təhsil səviyyəsindən birbaşa asılıdır. ABŞ şirkətləri özlərinİn rəqabət qabiliyyətıni artır- mağa cəhd edərkən bu işi, əsasən, əmək haqqı dərəcələri- nin artırrunı tənzmıləmək, məşğulluq sahəsİndə zəmanət- lərin azaldılması və sosial sığorta sahəsində məsrəflərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilən vergilərin azaldılması hesabma həyata keçirməyə çahşırlar. Həmkarlar ittifaq- larımn rolunun zəifləməsi təkcə iqtisadiyyatın sahə struk- turunun dəyişməsinin nəticəsi deyil, həm də mövcud əmək qanunvericiliyinə real riayət edilməsi dərəcəsinin azalmasının nəticəsİdir. 1990-cı ilədək ABŞ-da İşçİ qüwə- sinin yalnız 18 faizi kollektiv əmək sazişlərİ sisteminin tə- sir dairəsində idi. Bu, İqtisadi Əməkdaşhq və İnkişaf Təşkilatının üzvü olan 17 Ölkədəkindən aşağıdır. Aparıcı kapitalİst dövlətləri arasmda ABŞ yeganə ölkədir ki, ora- da işəgötürənlər işçiləri öz istəklərinə uyğun olaraq işə qəbul etmək və ya işdən azad etmək hüququna malikdİr- lər. 1946-cı ildə əmək sazişlərinin tənzİmlənməsi haqda qanun qəbul edİlmişdİr, «Tafta-hartli» adı ilə məşhur olan bu qanun həmkarlar ittifaqlarımn hüquqlanm məh- dudlaşdırmışdır. Bu qanırna əsasən, fəaliyyəti zərərli he- sab edilən həmkarlar ittifaqlarını qadağan etməyin müm- künlüyü nəzərdə tutulmuşdur. Bu tip iqtisadi inkİşaf modeli libera] model və ya dar- vinçi model ktmi xarakterizə edüir. Həmin modelin səciyyəvi əlamətləri - həmkarlar ittifaqı hərəkatımn aşağı Yüklə 24,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|