Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

mək  deyil,  hətta  çox  vaxt  onlar  dövlətlə  qarşıdurma  və- 
ziyyətində olurlar.  Vətəndaş  cəmiyyəti icma münasibətlə- 
rinin  (qohumiuq,  qonşuluq,  adət  və  ənənələr)  aradan 
qalxaraq  ınsanlar  arasında  əşya  münasibətləri  ilə  əvəz 
edilməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  İnsanların  mənsub  ol- 
duqlan sosial  qrupdan  kənarda salamat qala bilməyəcəyi 
dövr  artıq  keçmişdə  qalmışdı.  Hamıdan  ötrü  məcburi 
sayılan,  hər  bir insana  çox məhdud  sayda rollardan  biri- 
nin  ayrıldığı  adətlər  öz  əhəmiyyətini  itirmişdı.  Bu  halda 
hər bir fərd cəmiyyətdə məxsusi rol  oynamağa başlayırdı.
XVIII  əsrdən  başlayaraq  «ictimai əlaqələrin müxtəlif for- 
malan  ayrıca  şəxsiyyətə  münasibətdə  yalnız  onun  fərdi 
məqsədləri  üçün  vasitə  kimi,  zahiri  zərurət  kimi  çıxış  et- 
məyə  başlayır»  (K.Marks).  Bu  stereotipə  görə,  insan  cə- 
miyyətin  özəyi  kimi  deyil,  öz  istədiyi  kimi  çıxış  etməyə 
başlayır.
Fərd  səviyyəsində  sosial  tərəqqi  şəraiti  asanlaşır,  so- 
sial  mobillik  imkanları  genişlənir.  Siyasi  sahədə  demo- 
kratik zəmində  qurulmuş və dərk edilmiş  sinfı, professio- 
nal  və digər mənafelər əsasmda mübarizə aparan təşkilat- 
lar formalaşırdı.
Qərb ölkələrinin ictimai inkişafı nəticəsində üçtəbəqə- 
li  struktur  formalaşmışdı.  Bu  strukturun  bazİsi  -  çox  ge- 
niş  əhatəli  əmtəə-kapitalist  iqtisadiyyatı,  onun  siyasi 
üstqurumu  isə  nümayəndəli  demokratiyaya  əsaslanan 
dövlət  təsisatlarıdır.  Könüllü  üzvlüyə  əsaslanan  özfəa- 
liyyət  təşkilatlarmm  strukturu  aralıq  mövqe  tutur.  Onla-

---

n n  dövlətlə bağlılığı ilk növbədə siyasi partiyalar vasitəsi- 
lə  apancı  sinfin  siyasi  hökmranlığmı  dövlət  həyata  keçi- 
rir,  bu  cəmiyyətə  ideya rəhbərliyi və  mənəvi  rəhbərlik isə 
vətəndaş cəmiyyəti təsisatlamun öhdəsinə düşür.
Dünya  təsərrüfat  sisteminin  altsistemlərindən  biri 
olan  inkişaf  etmiş  kapitahst  ölkələri  -   özü  özünü  təşkil 
edən, açıq qurumlar olub, daim inkişafda və ətraf mühitlə 
qarşılıqlı təsir vəziyyətindədir.

---

QBRBİN SƏNAYE ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİ 
İNKİŞAF SƏVİYYƏSİNDƏKİ FƏRQLƏR 
VƏ BU SƏVİYYƏLƏRİN TARAZLAŞMASI
17.1, Qərb sənaye ölkəhrinin iqtisadi inkişaf
səviyyəsi
Əmtəə-pul  münasibətlərmin  genişlənməsi,  kapitalın 
qüdrətinin get-gedə artması  məhsuldar qüwələrin  inkişa- 
fına,  istehlakm  artmasına,  istehsalm  diverfısikasıyasma 
və  ixtİsaslaşmasma,  mübadilənin  geniş  miqyas  almasma 
əngəl törədən maneələri aradan qaldınrdı.
Artmı  templəri  və  artım  amilləri.  Napoleon  mühari- 
bələri  başa  çatdıqdan  sonra,  Yaponiya  müstəsna  olmaq- 
la,  hazırda sənaye cəhətdən inkişaf etmiş  ölkələrin hər bi- 
rində  sabit  iqtisadi  artım  prosesi gedirdı.  1820-1950-ci  il- 
lərdə  ÜDM-İn  orta  İllik  artım  göstərıcisi  2,3  faiz  olmuş- 
dur,  adambaşma  ÜDM  artırru  isə  az  qala  1,25  faizə  çat- 
mışdı ki, bu  da sənayeləşmədən əwəlki dövrlə  müqayisə- 
də 3,5 dəfə yüksəkdir.
Müxtəlif dövrlərdə  iqtisadi  artım  sürətləri  xeyli  müx- 
təlif  olmuşdur.  XX  əsrin  əwəllərinədək  bu  göstəricilər 
artm aqda idi.  Belə ki,  1820-1870-ci  illərdə müvafiq rəqəm 
2,4 faiz,  1870-1913-cü illərdə İsə 2,55 faiz olmuşdur.  1913- 
1950-ci  illərdə  iqtisadi  artım  göstəricisi  azalaraq  orta  he- 
sabla ildə 2 faizə düşmüşdür.

---

Cadvəl 4.
M ü x tə lif  d ö vrlərd ə iq tisa d i inkişafın sə c iy y ə si 
(o r ta  illik  a rtım  sü rətləri)
İllər
Bhali
Adambaşına
ÜDM
ÜDM
1700-1820
0,4
0,2
0,6
1820-1980
0,9
1,6 
1
2,5
Mənbə: Madäson A.Phasesof Capitalist Development.  Oxford, 1986, p.6.
Qərb  Ölkəbrinin  iqtisadi  inkişafı  və  onlarm  sərvətlə- 
rinin  çoxalması  həmin  ölkələrin  əksər  əhalisinin  əməyı  -  
muzdlu  işçi hesabına mümkün  olur.  Kapitalizmİn  inkişa- 
fımn  birinci  mərhələsi  işçi  qüvvəsindən  ekstensiv  istifadə 
edilməsi  ilə  səciyyələnirdi.  XIX  əsrin  axırlarmda  Brita- 
niyada  bir  sıra  sahələrdə  iş  gününün  maksimal  müddəti 
sutkada  14-16 saat və daha artıq idı.  Fəhlə  sinfi yalnız öz 
mütəşəkkilliyini  artırandan  sonra  iş  gününü  məhdudlaş- 
dıran qanunlar qəbul edilməsinə nail oldu.  Kapitalm  spe- 
sifik  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  işçİ  qüvvəsinin  qiy- 
mətini  onun  dəyərindən  aşağı  səviyyədə  saxlamağa  çalı- 
şır.  Digər tərəfdən,  istehsalın  texniki və təşkilati  baxımın- 
dan  təkmilləşdirilməsi  və  yeni  texnologiyalardan  istifadə 
edüməsi  zərurətı  işçi  qüwəsinin  fiziki  vəziyyəti  və  peşə 
hazırlığı  barədə daha yüksək tələblər  irəli  sürürdü.  Bu  iki 
qrup amillər arasmda ziddiyyət yaranmışdı.
İqtisadi  inkişaf  məhsuldar  yığım  normalarınm  artı- 
rılması  yolu  ilə  təmin  edilirdi.  1870-ci  ülərdə  həmin  nor-

---

malar  7,5-11,5  faiz  həddində  olduğu halda,  XX  əsrin  ilk 
onillİklərində  10,4-15,7  faizə  çatmışdı.  Hərçənd,  mühari- 
bələr arasmdakı dövrdə bu norma azalmışdı.
Məhsuldar  qüwələrİn  İnkişafı  xarici  ticarətin  genİş- 
lənməsinə  şərait  yaradırdı.  1720-1820-cı  illərdə  ixracın 
həcmı  2,4  dəfə  artdığı  halda  1820-1913-cü  İllərdə  bu  gö- 
stərici  30,9  dəfə  artmışdı.  Sözügedən  dövrdə  qərb  ölkələ- 
rində  xarici  ticarətin  həcminin  artım  sürəti  isə  müvafiq 
ÜDM  artımı  göstəricilərini  üstələyərək  ildə  3,9  faız  ol- 
muşdu.  Müstəmləkə  imperiyalan  genişləndikcə,  qərb  öl- 
kələrinin iqtisadiyyatı daha açıq xarakter alır,  xarici  tica- 
rət  mübadiləsi  inkişaf edirdi.  Britanıya sərbəst ticarət  siy- 
asətinə  keçmişdi,  german  dövlətləri  gömrük  ittİfaqı  ya- 
ratmışdı,  Lakin  1870-ci  ildən  başlayaraq gömrük  maneə- 
lərinin  artınlması,  ticarətin  azalması  müşahidə  edilir. 
Əmtəələrin  xarici  bazarlara  çıxanlması  sahəsində  uğur 
qazanmaq  üçün  adətən  qonşunu  müflisləşdiraıək  siyasə- 
tindən  istifadə  edilirdi.  Xarici  iqtisadi  əlaqələrin  iqtisadi 
inkişafa  təsiri  get-gedə  artırdı.  txrac  kvotasmm  artması 
bu  faktı  təsdiq  edir,  1900-cü  ildə  İxrac  kvotası  18,2  faiz 
olduğu  halda  1913-cü  ildə  bu  rəqəm  artaraq  21,2  faizə 
çatmış,  1929-cu ildə isə  18 faİzə düşmüşdü.
17.2. İnkişafin dövrliyi və qeyri-bərabərliyi
İnkisafm  dövrÜivi.  XIX  əsrin  əwəllərindən  başlaya- 
raq  kapitalist  ölkələrinin  iqtisadi  inkişafı  dövri  xarakter 
almışdı.  Bu, vaxtaşırı müşahidə olunan artıq istehsal böh-

---