Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

çox  digər  sahələrinə aiddir.  Belə bir nəticəyə gəlmək olar 
ki,  hətta inkişaf etmiş ölkələrin xarici  iqtisadi siyasətində 
liberallaşma himayəçilüdə uzlaşdınlır, hərçənd, bu əlaqə- 
ləndirihnədə bİrinci üstünlük təşkil edir.
75
.
2
. 
Açıq və qapalı iqtisadiyyat anlayışı
Açıq iqtisadiyyat -  elə bir milli təsərrüfatdır ki,  orada 
xarİci  təsərrüfatçılıq  subyektləri üçün əksər  bazarlara  sahə 
və sferalann əksəriyyətinə  yol açıq;  qapalı  iqtİsadiyyatda -  
bazarlann,  sahə və  sferalarm çoxuna bu yol bağhdır.  In- 
təhası,  dünyada  bir  neçə  kiçik  dövlətlər  istisna  olmaqla, 
tam  açıq,  yəni tamamüə liberallaşmış  iqtisadiyyat  demək 
olar yoxdur.  Buna görə,  çox vaxt söhbət  daha artıq,  yaxud 
daha  az  açıq  İqtisadiyyatlardan gedir.  Belə ki,  əgər  İdxal 
maUanna tarif vergi normalanndan,  idxal mallannm daxili 
bazardakı  paymdan,  valyuta-hesablaşma  münasibətlərİnin 
liberallığından və  digər  göstəricüərdən yanaşılarsa,  Rusiya 
iqtisadiyyatı,  Çininkinə nisbətən daha açıqdır.
Himayəçilik  xarici  iqtisadi  fəalıyyətdə  Uberallaşmanı 
açıq-aydm üstələdiyi  hallarda  qapah  iqtisadiyyat  dilə gə- 
tirilir.  Dünyada  belə  İqtisadiyyatı  olan ölkələr az qalmış- 
dır.  Bu,  onunla  izah  olunur ki,  dünya təcrübəsinin sübut 
etdiyi  kımi,  xarici  iqtisadi  liberaüaşma  İlə  iqtisadi  artım 
sürətləri  arasmda  yuksək korrelyasiya mövcuddur.  Dünya- 
run  117  ölkəsi  üzrə,  Harvard  universitetinin  iqtisadçıları 
tərəfındən  apanlmış  hesablamalar  göstərmişdİr  ki,  əsrin

---

son  çərəyində  qapalı  iqtisadİyyat  siyasəti  yeridilmiş  yer- 
lərdə əhalİnİn adambaşına ÜDM  artımı 0,7% olmuş,  açıq 
iqtisadiyyat  siyasətinə  üstünJük  verilmiş  yerlərdə  isə, 
adambaşma ÜDM beş dəfə artıq olmuşdur.
75.3. X X -X X I əsrbrin qovuşuğunda dünya
iqtisadiyyaümn başlıca təmaülü  (nəticələr)
1 -  XX-X X I  əsrlərin qovıışuğunda dünya  iqtisadiyya- 
tımn  başlıca  təmayülü  postsənayeləşmə,  yəni,  sənaye  cə- 
miyyətindən  postsənayeyə  keçiddir.  Həmin  cəmiyyət  is- 
tehsal  və  istehlakda  xidmətlərin  üstiinlük  təşkil  etməsi, 
təhsilin  yüksək  səviyyəsi,  əməyə  yeni  münasibət,  ətraf 
mühitə  artırılmış  diqqət,  iqtisadiyyatın adiləşməsi  (sosial 
yönümlü  olması),  cəmiyyətin  məlumatlandınlması,  kiçik 
biznesin intibahı kİmi cəhətlərə malikdir.
2. 
Postsənayeləşmə  dünya  təsərrüfatmda  dərin  dəyi- 
şikliklərə  aparır.  Belə ki, xidmətlər payının artması hesa- 
bına,  dünya ÜDM-nun istehsal və istehlak strukturu dəy- 
işir.  Biliklərdən  və  əmək  ehtiyatlarından  istifadəyə,  elm 
tutumlu  texnologiyalara  keçidə  xüsusi  əhəmiyyət  verİl- 
məsi  təbii  ehtiyatlara  tələbatı  xüsusilə  inkişaf etmiş  ölkə- 
lərdə  ləngidir.  Rabitə  və  nəqliyyat  vasitələrinin  ucuzlaş- 
ması  ilə  birlikdə  iqtisadi  informasiya  bolluğu  və əlçatan- 
lığı  kapitalm  beynəlxalq  hərəkətinin  qüdrətli  stimuluna 
çevrilmişdir.

---

3.  Müasir  dünyada  dünya  Ölkələri  və  regionları  ara- 
sında  sosial-iqtisadi  inkişaf səviyyələrindəkİ  fərq  qalma- 
qdadır (və  qalacaq),  ancaq  inkişaf səviyyəsinə  görə  geri- 
də qalan və liderlik edən ölkələrin tərkibi dəyişir.  Özü də, 
bəşəriyyət  tarixində  rekord  iqtisadi  inkişaf  sürətlərinin 
əldə  edildiyi  XX  əsrin  ikinci  yarısında  bu  proses  daha 
yüksək  olmuşdur.  Nəticədə,  Yaponiyanın  ardınca  Cənu- 
bi  Koreya,  Sinqapur  və  Tayvan  inkişaf etmiş  ölkələr  cə- 
rgəsinə  çıxmış,  gələcəkdə  isə  mümkün  kİ,  digər  yeni  sə- 
naye  ölkələri  və  təxminə  görə  Çin  də  çıxacaq.  Eyni  za- 
manda  Rusiyanın  və  MDB-nin üzvü  o]an  digər  ölkələrin 
sosial-iqtisadİ  İnkişaf  səviyyəsinin  fəaliyyətli  tənəzzülü 
müşahida olunur.
4.  Əgər  əw əlki  yüzilliklərdə  dünyada  Qərb  ölkələrİ- 
nin,  sonradan isə,  Rusiya və Yaponiyamn iqtisadi  qüdrə- 
ti  artırdısa,  XX əsrin son onilliklərində əks  proses gedir - 
dünya  ÜDM-da  inkişaf edən  ölkələrin  və  Çinin  payı  ar- 
tır.  İnkişaf  etmiş  ölkələr  qrupu  daxilində  ABŞ,  AB  və 
Yaponiyadan  ibarət  “üçlük”  təşəkkül  tapmışdır.  İnkişaf 
edən  ölkələr  arasında  Öz  İqtisadi  dinamikasına  görə  yeni 
sənaye  ölkələrinİn  fərqləndİyi  halda,  daha  az  inkişaf et- 
miş  ölkələr getdikcə  geriləyir.  Keçid  iqtisadiyyath  ölkələr 
qrupunda  iqtisadi  qüdrətinə  görə  başhca  dövlət  yerini 
Çin  tutmuşdur,  İri  Asiya-Sakit  okean  makroregionunun 
mərkəzinə  çevrilməkda  olan Şərqi  və  Cənub  Şərqi  Asiya 
ölkələri diinyamn İqtisadi özəyi ola bilər.

---

5.  Ölkənin  dünya təsərrüfatında,  onun  təsərrüfat həy- 
atının  beynalmiləlləşməsi  adlanan  iştirakının  güclənməsİ 
bir  sıra  göstəricilər,  birinci  növbədə  ixrac  kvotası,  xarici 
mallarm  daxilı  bazardakı  payı,  mal  və  xidmətlərin  əhali- 
nin adambaşma ixrac həcmi, xarici kapital qoyuluşlarının 
ölkənin  ÜDM-na  nisbəti,  onun  illik  investisiyalarmda 
onlann  payı,  məşğulların  ümumi  sayında  xarici  işçi 
qüwəsinin payı,  ölkədə qeydiyyatdan keçirilmiş patent və 
lisenziyalann  ümumi  saymda xarici patent və lisenziyala- 
n n  payı İlə ölçülür.
6.  Beynəlmiləlləşmə  səviyyəsinin  qabtması,  sayı  əsas 
etibarilə  və  təsərrüfatçılıq  vüsəti  xüsusilə  XX  əsrin  ikinci 
yansmda  sürətlə  artan  TM K  -ın  fəaliyyəti  ilə  müəyyən- 
ləşdirilir.  Onların  fəaliyyəti  xarici  fıliallar  formasmı  alan 
birbaşa investisiyalara əsaslanır.
7.  TMK-ın  fəaliyyəti  dünya  təsərrüfatmı  getdikcə 
malların,  xidmətlərin,  işçi  qüwəsi  və  kapitalın  vahİd  ba- 
zanna çevirir.  Bu  cür  prosesi  mahiyyətcə  beynəlmiləlləşmə- 
nin daha yüksək pilləsi olan qloballaşma adlandınrlar.
8.  Qloballaşma  hər  şeydən öncə,  ölkənin  xarici iqtisa- 
di  əlaqələrinin  öz və qonşu regionlara səmtləndiyi region- 
laşma  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Regionlaşma  əsasmda 
beynəlxalq  iqtisadi  inteqrasiya,  başqa  sözlə,  şirkətlərinin 
arasmdakı  dərin  və  dayanıqlı  iqtisadi  əlaqələr  əsasında 
qonşu  ölkə  iqtisadiyyatlarının  vahid  regional  təsərrüfat 
kompleksində  qovuşması  prosesi  gedir.  Belə  ki,  iştirakçı

---