Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

rakçı ölkə fırmaları arasındakı dərin və dayanıqh əlaqəbr 
əsasında 
qurulur.  Inteqrasiya  birliklərini  iştirakçı  ölkə 
şirkətləri  arasında  zəif  və  qeyri-sabit  əlaqələr  əsasmda 
yaratmaq  cəhdi  əksər  hallarda  ya  həmin  birliklərin  for- 
mal mövcudluğuna (Afrikadakı bir çox inteqrasiya qrup- 
laşmalarımn  taleyi  belədir),  ya  onların  dayanıqsız  inkişa- 
fına  (misal,  MDB  ola  bilər),  ya  da  ümumiyyətlə  onların 
iflasına  (məsələn,  hər  şeydən  öncə  siyasi  səbəblərə  görə 
yaradılmış və SSRİ-nin süqutundan sonra dərhal çökmüş 
İYŞ)  rəvac  verir.  Şimali  Amerika  inteqrasiyasımn  tarixi 
göstərir  ki,  regional  inteqrasiyanm  hüquqi  cəhətdən  rəs- 
miləşdirilməsi  tələskənliyə  yol  vermədən  apanla  bilər 
(azad  ticarət  haqqında  Amerika  -  Kanada  sazişi)  yalmz 
1989-cu  ildə  bağlanmış,  sonradan  1992-ci  ildə  ona  Mek- 
sika  qoşulmuş,  bunun  nəticəsində,  1994-cü  ildən  özünün 
indiki miqyasında NAFTA fəaliyyət göstərir.
Eyni  zamanda,  AB-nin  təcrübəsi  ondan  xəbər  verir 
ki,  iştirakçı  ölkələr  arasında  inteqrasiya  sazişləri  sürətlə 
inkişaf  edən  əlaqələr  prosesinin  nəticələrinə  görə  deyil, 
həmin prosesin gedişinə görə bağlanıb - təkmılləşdirilərsə, 
qonşu  ölkələrin  şirkətləri  arasmdakı  həmin  prosesləri 
stimullaşdırmaq olar.
Bundan MDB üçün də nəticə çıxarmaq olar:  bu təsər- 
riifat  qruplaşması  çərçivəsində  iqtisadi  münasibətlərin 
dövlət  tənzimlənməsi  imkanlannı  inkar  etmədən,  onun 
fəal İnkişafı hər şeydən əvvəl  MDB üzvü  olan ölkə şirkət- 
ləri  arasmdakı  münasibətlərin  fəallaşdınlması  şərti  ilə 
mümkündür.

---

İnteqrasiya birliklərində müxtəlif ıqtisadi  inkişaf səviy- 
yəli  ölkələr  fəal  iştirak  edə  bilər.  Belə  ki,  ABŞ  ilə  Meksika 
arasmda AQP-nə görə əhalinin adambaşına ÜDM-un həcm 
nİsbəti  3,9:1,  Lüksemburqla  Yunamstan  arasnda  isə  -  
2,6:l-dir.  Rusiya və Tacİkistan arasında, məsələn,  1996-cı  İl- 
də nisbəti  5,4:1  (1998-ci ildə o,  daha az -2,6:1) olmuşdur.
Nəhayət,  regİoqnal  iqtisadi  İnteqrasiyamn nisbət təcrü- 
bəsindən  göründüyü  kimi,  inteqrasiya  birliklərinin  yaşa- 
maq  qabıliyyətinin mühüm  zəmini  onlann  iştirakçı  ölkələ- 
rinin mənafe birliyi, yaxud mədəniyyətlərinin yaxınlığıdu-.
14.2. Dünyada təsərrüfat hdyatmın 
liberallaşması
İqtisadiyyatın dövlət tənzİmlənməsi XX əsrİn əksər his- 
səsi  ərzində  güclənmişdir.  Lakin,  son  bir  yarım,  iki  onil- 
lik ərzində əks  təmayül əmələ gəlmişdir.  Milliləşdirmə özəl- 
ləşdırmə  ilə əvəz edilmiş,  qiymətlər üzərində  dövlət nəza- 
rəti  zəifləyir,  ayn-ayrı  sahələr  maliyyə  yardımı  azahr, 
transmilli  korporasıyaların  fəaliyyəti  isə,  dövlət  tənzim- 
lənməsinə getdikcə daha çox müqavİmət göstərir.
İqtisadi fəaliyyətin liberallaşması  aıtlayışı -   təsərrüfat 
fəaliyyətini  dövlət  tənzimlənməsinİn  zəifləmə  prosesİ  iq- 
tisadi  fəaliyyətin  liberallaşması  (tənzimsizləşdirmə,  iqti- 
sadi  liberallaşma)  adlanır.  Daxili  və  xarici  iqtisadi  libe- 
rallaşma bir-birindən fərqləndirilir.

---

14.3. Müxtəlif dünya ölkəhri qmplarında 
daxili iqtisadi liberallaşma xüsusiyyəthri
Daxili  iqtisadİ lİberaUaşma 80-90-cı illərdə  ilk növbə- 
də,  İqtisadı  transformasiya  mahiyyətinin  dövlət  tənzim- 
lənməsi  və  dövlət  mülkiyyətçiliyindən  əsasən  bazar  tən- 
zimlənməsinə  və  xüsusİ  mülkİyyətçiliyə  müncər  olduğu 
keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələrdə  şiddətlə  gedir.  Bu  Ölkələr 
qrupunda,  ÜDM-da  dövlət  məsrəflərinin  payına  görə 
mülahizə  yürüdülərsə,  cəmiyyətin həyatında dövlətin rolu 
azalır:Rusiyada  həmin məsrəflər  1992-1997-ci  illər  ərzin- 
də  76-dan  41,5%-dək,  özü  də  əsasən  iqtisadiyyata  dövlət 
xərclərinin  aşağı  düşməsi hesabına  azalmışdır.  Daxıli  iq- 
tisadi  liberallaşma  prosesi ÜDM-da  dövlət məsrəfləri pa- 
yının  60-80-cı  illərdə  artsa  da,  sonradan  azalmağa  başla- 
dığı  bəzi  üçüncü  dünya  regionlarmı  (Latın  Amerikasını, 
Qərbi Asiyanı,  Şimali Afrikam) da əhatə etmişdir.
Bununla  belə,  düşünmək  lazım  deyil  ki,  dövlət  məs- 
rəflərinİn ÜDM-la əlaqədar  azalması  həmin  ölkə  qrupla- 
nnda  iqtisadiyyatı  dövlət  tənzimləmə  təsisatlarmın  hök- 
mən zəifləməsİnə  dəlalət  edir.  Milli  iqtisadiyyat  sahələri- 
nə  birbaşa  mülkiyyətçilİkdən və  onlann  tənziınlənməsin- 
dən,  onlan  kredit  verməkdən və  malİyyə  yardmu  göstər- 
məkdən,  qiymətlərin  və  əmək  haqqımn  müəyyənləşdıril- 
məsindən  imtina etməklə  birlikdə,  dövlət  diqqətini  bazar 
qanunvericiliyinin  işlənib  hazırlanmasmda  və  xüsusilə 
həyata keçirilməsində  (o cümlədən təsərrüfat sövdələşmə- 
ləri  iştirakçılannın,  səhmdar  və  əmanətçilərin  hüquqlan-

---

nın  qonınm asında),  iqtisa cinayətkarlıqla rnübarizədə  və 
vergilərin yığılmasmda, dövlət büdcəsi kəsiri və inflyasiya 
ilə  mübarizədə,  miUi  valyuta  kursunun,  ağlabatan  daxili 
və  xarici  borc  səviyyəsinin qorunub  saxlanmasında cəm- 
ləşdirir,  başqa  sözlə,  birbaşa  deyıl,  dolayısı  iqtisadi  tən- 
zimləmə ilə fəal məşğul olur.  Bunlarla məşğul olan dövlət 
təsisatlarmın  ziyadə  zəifləməsi  zəif bazar  infrastrukturu- 
na,  böyük  “kölgə”  iqtisadiyyatma və iqtisadi cinayətkar- 
lıga,  ümumilikdə  gücsüz  ictımai  qayda-qanuna səbəb  ola 
bilər ki,  Rusiyamn və bir sıra dİgər MDB uzvü olan ölkələ- 
rin təcrübəsi buna əyani nümunədir.  Görünür,  keçid iqtisa- 
dİyyatı keçid mərhələsində olan və inkişaf etmiş  ölkələrdə 
təsərrüfat  həyatmın  liberallaşması  iqtisadiyyatın  normal 
fəaliyyətini  və  yüksəlişini  təmin  edən  iqtisadi  dövlət  təsi- 
satlarımn möhkəmləndirilməsi ilə müvazi getməlidır.
İnkişaf etmiş  dövlətlərə  gəldikdə  isə,  ÜDM-da  dövlət 
məsrəflərinm  payı  OHSR-in  üzvü  olan  ölkələrdə  I995-ci 
ildə  demək  olar 48% (1870-ci  üdə  o,  8%,  1913-cü  ildə -  9, 
1920-ci  ildə -   15,  1937-ci  ildə -  21,  1960-cı  üdə  18,  1980-cı 
ildə  -  44  və  1990-cı  və  son  on  Udə  -   48%  təşkil  edirdi), 
aramla  da  olsa,  artmaqdadır.  Dövlət  məsrəfləri  payrnın 
artımı  elmə və  sosial-mədəni  sahələrə  (təhsilə,  səhiyyəyə, 
sosial  təminata  və s.)  çəkilən  xərclər  hesabına  başa gəlir. 
Eyni  zamanda  bir  sıra  sfera  və  sahələrdə  dövlətin  rolu 
azalır,  belə  ki,  dövlət  sektorunun  müəssisələri  özəl- 
ləşdirilir,  ayrı-ayn  mal  və  xidmətlər  bazarlanm n  dövlət 
tənzimlənməsi  ixtisar olunur,  yaxud ümumiyyətlə dayan- 
dınlır.

---