Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov
Yüklə 24,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
in 1/9 hissəsindən bir qədər artıq idi. XIX əsrxn 90-cı ıllə- rində Britaniya ıstehsahn həcminə görə birincİliyİ ABŞ-a güzəşt etdi, lakin XX əsrin 50-ci illərinin əwəlinədək Qərbi Avropada aparıcx mövqeyini saxlaya bildi. ABŞ-ın iqtisadi sahədə lider kimi irəli çıxması başlxca olaraq bu ölkənin kapital qoyuluşunu artırm aq və daxili bazarx inkişaf etdirmək səylərinin nəticəsində mümkün oldu. 1880-cı ildən başlayaraq ABŞ-da istehsala vəsait qoyuluşunun səviyyəsi Britaniya ilə müqayisədə az qala iki dəfə çox idi. XX əsrin əwəllərində müvafıq göstərici ÜDM-in təqribən 16 faizinə çatmışdx. 1890-1913-cü illər- də ABŞ-da işləyən əhalinin hər nəfəri hesabxna kapital qoyuluşunun həcmi Britaniyada olduğuna nisbətən 3 də- fə sürətlə artmışdı. ABŞ-ın malik olduğu çox böyük tor- paq sahələrindən və mineral resurslardan səmərəli istifa- də edilməsində yollar şəbəkəsinin genişlənməsi və daxili bazann sürətlə böyüməsi amillərı də müsbət rol oynayır- dx. İmmiqrasiyanm və doğum səviyyəsinin artması sayə- sində ölkə əhalisi sürətlə çoxalxrdı. Amerika iqtisadiyya- txnın strukturu Britaniya ilə müqayisədə daha müasir sə- viyyədə idi. Sənaye sahəsində məşğul olanlarxn nisbi sayx az olduğuna baxmayaraq, əmək məhsuldarhğx səviyyəsi Britaniyadakına nisbətən, demək olar ki, iki dəfə yüksək idi. İqtisadiyyatda peşəkar səviyyədə idarə edilən nəhəng korporasiyalar yarammşdx. Onlar yeniliklərin tətbiq edilməsinə xüsusi diqqət yetirir, bu isə tədqiqat işlərinin institusional xarakter almasxna şərait yaradırdı. Ölkənin aparxcı universitetlərində tədqiqat bölmələri yaradılır, həmin bölmələrə Avropadan məşhur alimlər dəvət edilir- di. 1921-ci ildə ABŞ-da ÜDM-in 0,2 faizi elmi-tədqiqat işləri üçün ayrılmışdı. Tədqiqatçılarm fıkrincə, Amerikada sahibkarların uğur qazanmasmı müəyyənləşdirən bir sıra amillər var: əmək əməliyyatlannın sadələşdirilməsi hesabına istehsa- lın ixtisaslaşdırılması, sahibkarhq qaydalannın işbnib hazırlanması və tətbiq edilməsi bu amillər qəbilindəndir. Bu amillərdən birincisi ixtisas hazırlığı tələb etməyən işçi qüwəsindən geniş istifadə olunmasına imkan yaratdı, müəyyən əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşma da yuxandan birbaşa və səmərəli nəzarətin həyata keçirilməsinə imkan verdi. İdarəetmə qaydalanmn tətbiq edilməsi sayəsində piramida şəkilli idarəetmə strukturu vasitəsilə sadələşdi- rilmiş istehsal prosesini müşahidə etmək və ona nəzarət etmək mümkün oldu. Hər bir səviyyədə vəzifələr o qədər ciddi müəyyənləşdirilmiş və sadələşdirilmişdi ki, yuxarı səviyyəli idarəetmə işçiləri istehsal iyerarxiyasınm hər bir pilləsində nə edildiyini dəqiq bilirdilər. İstər bazarın strukturunun inkişaf etdirilməsi, istərsə də ərazilərin genişləndirilməsi hesabma bazarm əhatə dairəsinin artması da mühüm rol oynamışdır və oynama- qdadır. 1818-ci ildə Florida ABŞ-a birləşdirildi, 1840- 1850-ci illərdə Meksika ərazisinin 1/3 hissəsi işğal edildi, 1867-ci ildə İsə AJyaska və Aleut adalan da ABŞ-ın sərən- camına keçdi, İstehsal prosesində Britaniyanın liderliyi dövründə parça istehsalından maşın istehsalına keçid kimi mühüm irəliləyiş baş versə də, son istehlak mallarının xarakterin- də dəyişiklik olmamışdı. Amerikanm liderliyi dövriində isə istehlakm ənənəvi struktnru dəyişdi. Bu da öz növbə- sində, XIX əsrin birinci yansında mühüm rol oynamayan əmtəə satışı texnikasmın inkişafı, bazann, reklamın, kom- mersiya kreditinin öyrənilməsi ilə nəticələndi. Iqtisadi sa- hədə liderliyin ləng inkişaf edən Britaniyadan daha dina- mik ABŞ-ın əlinə keçməsi bütün qərb ölkələrinin eyni vaxtda sürətlə inkişaf etmələrinə şərait yaratdı. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri Almaniyanm və Fransanın iqtisadi mövqelərinin sürətlə möhkəmlənməsi ilə əlamətdardır. Almaniyamn iqtisadi tərəqqisi bir sıra amillərlə şərtlənmişdi. Əhalisinin sayı 40 milyon nəfərdən çox olan ölkənin vahid dövlət şəklində birləşməsinin başa çatması nəticəsində vahid daxili bazar yaranması bu amillərdən ən mühümü idi. Fransa üzərində hərbi qələbə, sonradan Elzas və Lotaringiyanın anneksİyası, 5 müyard frank məbləğində konstribusiya almması da bu ölkənin təsərrüfatının yüksəldilməsinə kömək etdi. Almaniyah mühəndıslərin təfəkkür məhsulları kəmiyyət və keyfiy- yətcə yalnız Amerikanın müvafiq məhsullarından geri qa- lırdı. 1860-1870-ci illərdə Almaniya sənaye məhsulu is- tehsahnm həcminə görə Fransanı ötüb keçdi, XX əsrin birinci onilliyində isə Britaniyanı geridə qoyaraq, bütün dünyada ABŞ-dan sonra ikinci sənaye dövlətinə çevirdi. 1860-cı illərin axırlannda Yaponiyada vətəndaş mü- haribəsindən (Meydzi çevrilişi) sonra sənaye sürətlə inki- şaf etməyə başladı. Fabrik sənayesinin, xüsusən iri ağır sənaye müəssisələrinin yaradılmasında dövlətın bilavasitə İştirak etməsi bu ölkədə sənayeləşmənin səciyyəvi cəhəti idi. Lakin sənayenin yüksək sürətlə inkişaf etməsinə bax- mayaraq, ötən əsrin əvvəllərində Yaponiya hələ də aqrar ölkə oiaraq qalırdı. Onun daxih bazarı məhdud idi. Ya- poniyanın hakim dairələri yeni ərazilər işğal etməklə bu- nun əvəzini çıxmağa çahşırdılar. XIX əsrin axırları - XX əsrin əvvəlləri Rusiyada sə- nayenin sürətlə inkişaf etməsi ilə əlamətdar idi. 1860- 1913-cü illərdə Rusiya Imperiyasında istehsahn orta illik artım göstəricisi 5,8 faiz olduğu halda, həmin dövrdə sə- naye məhsulları istehsalımn həcmi 12 dəfə artmışdı. Bu, Almaniyada, İngiltərədə və Fransada mövcud artım gö- stəricisindən yüksək idi, lakin istehsalının həcminə görə Rusiya tmperiyası ABŞ-dan 8 dəfə, adambaşma məhsul istehsalına görə isə 13 dəfə geri qaiırdı. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin İqtisadi inki- şaf səviyyəsində mühüm dəyişikliklər baş vermişdi. 1820- 1989-cu illərdə həmin ölkələrdə adambaşına ÜDM isteh- salı 14 dəfə, o cümlədən Britaniyada təqribən 8 dəfə, Ya- poniyada isə 26 dəfə artmışdı. Adambaşına ÜDM isteh- salı təqribən yüz illik bir dövrdə - 1820-1913-cü illərdə 2,9 dəfə, 1913-1950-ci illərdə 1,6 dəfə, 1950-1989-cu illərdə isə 3 dəfə artmışdı. İqtisadi inkişafm qeyri-bərabərliyində ən böyük sıç- rayışlar iki dünya müharibəsi ilə bağlıdır. Əslində məhz inkişafın qeyri-bərabərliyinin nəticəsi olan həmin müha- ribələr bu sahədə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Onlar Yüklə 24,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|