Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov
Yüklə 24,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
Kapitalizmdən əwəlki dövrlərdəki münasibətlərin sə- ciyyəvi cəhəti ondan ibarət idi ki, həmİn dövrdə insanın əməklə məşğul olmaq məcburiyyəti iqtisadiyyatdan asılı olmayan, biİavasitə məcburiyyət idi. Qullar və təhkimli kəndlilər şəxsi azadlıqdan məhrum idilər, onlar öz ağala- n n a - quldarlara, feodala məxsus idilər. Müstəqİl təsərrüfatla məşğul olan, lakın öz əməyinin nəticələrindən, öz bəhrəsindən sərbəst istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüququndan məhrum olan işçilərin, kəndlilərin şəxsi və iqtisadi mənada tabe vəziyyətdə olması məhsuldar qüvvələrin inkişafmı buxov- layırdı. İqtisadiyyatla bağlı olmayan amillərin təsiri nə- ticəsində onlar nəinki izafi məhsulu, hətta zəruri məhsu- lun da bir hissəsini feodal rentası şəklində, yeni işləyib ödəmə, məhsul və ya pul şəklində öz sahibkarlarma ver- məyə məcbur idilər. Hərçənd, kölədən fərqli olaraq özü- nün əmək alətləri və ev təsərrüfatı olan, lakin feodaldan asılı vəziyyətdə qalmış kəndli müəyyən mənada öz is- tehlak tələbləri çərçivəsində istehsalın intensivləşdırilmə- sində maraqlı idi. Müştərək istehsalm hüdudlan feodalm istehlak tələb- ləri ilə müəyyən edilirdi. Buna görə də feodalizim əsas etibarilə bütün iqtisadi prosesləri lokal vahidlər çərçivə- sində qapayıb saxlayan natural istehsal ilə səciyyələnirdi. İstehsalın bu forması onun məhdud məqsədlərıni müəyyənləşdirən istehsal qüvvələrinin və istehsal münasi- bətlərinin səviyyəsinə müvafıq idi. Kapİtalist istehsal üsulu iqtisadiyyatla bağlı olmayan məcburiyyəti inkar edir. Bunun əvəzinə, formal baxım- dan bərabərhüquqlu əmtəə-pul münasİbətləri yaranır, İs- tehsal vasitələrinə malik olmayan işçi qüwəsi öz əmək qabiliyyətini istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisinə satır və beləliklə, onun əməyindən istifadə edilməsi prosesində mülkiyyətçinin izafi dəyər əldə etməsini təmin edir. Mən- fəət (izafi dəyərin çevrilmiş forması) əldə edilməsi İstehsa- Im əsas məqsədinə çevrilir, bu isə istehsalın genişləndiril- məsi üçün hədsiz İmkanlar yaradır. Bu məsələyə formasiya mövqeyindən münasibətlə ya- naşı U.Rostou konsepsiyası da mövcuddur. Həmin kon- sepsiyaya görə, sənaye cəhətdən İnkişaf etmiş ölkələrin inkişaf prosesi artım mərhələləri üzrə nəzərdən keçirilir. Cəmiyyət iqtisadi inkişafm səviyyəsinə görə bir neçə ka- teqoriyaya bölünür: ənənəvi cəmiyyət, inkişaf üçün ilkin şəraitin yaranması və ya keçid dövrü cəmiyyəti (həmin dövrdə ictimai dəyişikliklərin əsasları yaranır), yüksəliş və ya irəliləyiş cəmiyyəti; yetkin cəmıyyət və ya sənaye cə- miyyəti; kütləvi istehlak mallarının yüksək səviyyədə ol- duğu cəmiyyət. Bu halda sənaye cəhətdən inkişaf etmiş kapitalist ölkələri ardıcıl olaraq yüksəliş mərhələsindən, yetkin və ya sənaye cəmiyyəti, daha sonra kütləvi istehlak mərhələsindən keçir. Yüksəliş mərhələsi sabit inkişafa əngəl törədən köhnə, ənənəvi dayaqlann birdəfəlik aradan qaldırılması ilə səciyyələnir. Bu cür cəmiyyətdə iqtisadi tərəqqi qüvvələri hakim mövqe tutur: əmanətbrin və yığımın səviyyəsİ milli gəlirin 5-10 faizinədək arta bilər. Yeni sahəbr sürətlə in- kişaf edir, mənfəətin xeyli hissəsi investisiya şəklində tət- biq edilir. Yeni bazar münasibətbri, kapitalist münasibət- b ri tədricən kənd təsərrüfatım da daha geniş əhatə edir. Aparıcı sənaye ölkəbrində yüksəliş mərhəbsi Brita- niyada sənaye inqilabının başlanmasından ta ötən əsrin 20-ci illərinədək davam etmişdir. Yüksəhş, mərhələsindən sonra uzun müddət davam edən sabit artım və dövri tərəqqi mərhələsi - yetkinliyə keçid mərhələsi başlamr. Bu mərhələ təqribən 40 il da- vam edir. Yüksəliş mərhələsində sənayenin bir neçə sahə- sinə əsaslanan istehsal bu dövrdə daha kompleks xarak- ter daşıyır. Yetkinlik mərhələsində iqtisadiyyat ənənəvi sahəbr- dən daha geniş arenaya çıxır və mövcud ehtiyatlarm geniş spektrindən səmərəli şəkildə istifadə edilir. Yetkin cə- miyyət əhaünin artım göstəriciləri ilə müqayisədə məhsul buraxıhşmın daim üstün olmasım təmin edir. Bu mərhəb- lərin səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, uzun müddət is- tifadə edilən predmetlərin və xidmətlərin istehsalı mühüm rol oynamağa başlayır. Yetkinlik mərhələsi Britaniyada XIX əsrin ortalannda, Fransada, ABŞ-da və Almaniyada XX əsrin əwəUərində, Isveçdə - XX əsrin 30-cu illərində, Yaponiyada - ötən yüzilliyin 30-40-cı illərində, keçmiş SSRl-də isə 1940-1950-ci illərdə başlanmışdır. Kütləvi is- tehsal məhsullannm buraxıhşma keçid digər ölkələrlə mü- qayisədə ABŞ-da, Kanadada, Britaniyada və Avstraliyada daha əvvəl - 1920-1930-cu illərdə başlanmışdır. Sənaye cəmiyyətinin inkişaf mərhələləri nəzəriyyəsinə görə, sosial tərəqqi - natural təsərrüfatın və silk iyerarxi- yasınm hökm sürdüyü, geridə qalmış aqrar cəmiyyətdən sənaye cəhətdən inkişaf etmiş, kütləvi bazar təsərrüfatınm bərqərar olduğu cəmiyyətə keçid deməkdir, Bu halda mü- tərəqqiliyin əsas meyarı - ölkədə əldə edilmiş istehsal sə- viyyəsidir. Qərbin sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələri dünya təsərrüfat sisteminə daxil olan bütün altsistemlərdən onunla fərqlənirlər ki, həmin ölkələrdə iqtisadi inkişaf səviyyəsi çox yüksəkdir. Adambaşına ümumi daxili məhsul (ÜDM) istehsalına görə həmin Ölkələr bütövlükdə dünya üzrə ümumi göstəricini az qala 5 dəfə üstələyirlər. Son onillik- lərdə həmin göstəricilər arasında fərq daha da artmışdır (1962-ci ildə bu fərq 3,6 dəfə olmuşdur). İqtisadi inkişafın səviyyəsindəki bu cür fərqlər təkcə XX əsrin ikinci yarısı- nın özünəməxsus şəraitinin ifadəsi olmayıb, həm də uzunmüddətli sosial-iqtisadi və tarixi inkişafın nəticəsidir. İstehsahn həlledid amili olan mənfəət əldə etmək məq- sədi əmək məhsuldarlığını yüksəltməyə, yeni texnikanı tətbiq etməyə stimul yaradır. Maşınlı istehsala keçid nəti- cəsində məhsullar xeyli ucuzlaşmağa başlamışdır. Məsələn, 1788-ci ildə bir funt pambıq ipliyin dəyəri 35 şillinq ol- duğu halda 1800-cü ildə müvafıq rəqəm 9 şillinq, 1833-cü ildə isə 3 şillinq idi. Beləlüdə, 45 il ərzində bu məhsulun Yüklə 24,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|