Azərbaycan respubllkasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan əM Ək və sosial münasiBƏTLƏr akadem iyasi g.İ.İsmayilov

ranlarmda  təzahür edirdi.  İstehsal  prosesinin  dövriliyi  ilk 
dəfə  1825-ci  ildən  başlayaraq  bu  cür  böhranlar  bir  sıra 
ölkələri,  bəzi  hallarda  isə  inkişaf etmiş ölkələrin  hamısmı 
iflis vəziyyətinə salırdı.
Bütövlükdə  kapitalist  ölkələri  qrupunda  iqtisadi  ar- 
tım  sürətinın  ən  cdddi  tənəzzülə  uğraması  1930-1932-ci 
illərdə,  daha  sonra  1945-1946-cı  illərdə  baş  vermişdir. 
A.Maddisonun  hesablamalarma  görə,  1930-cu ildə  16 öl- 
kə  üzrə  ÜDM-in  həcmi  5,7  faiz,  1931-ci  ildə  6,4  faiz, 
1932-ci  ildə  6,6  faiz,  1945-ci  ildə  8,1  faiz  və  1946-cı  ildə
11,1  faiz azalmışdı.  Dövri sinxronluq  adətən müharibələr 
və  beynəlxalq  mübadilə  mexanizminin  sarsılması  kimi 
«sistem  şoklan»  dövründə  təzahür  edirdi.  Digər  böhran 
halları  nisbətən  mülayim  keçirdi.  ÜDM  istehsalmm 
azalması  1870-1913-cü illərdə üç dəfə müşahidə edilmişdi: 
1876-cı ildə 0,7  faiz,  1893-cü ildə  1,1  faiz,  1908-ci  ildə  3,6 
faiz,  1914-1921 -ci 
İlbTdə 
müvafiq rəqəm 2,4 faiz,  1919-cu 
ildə  1,4  faiz  1920-d  ildə  0,0 faiz,  1921-d  ildə  1,0  faiz  ol- 
muşdu.  Bundan  əlavə,  1930-cu  illərdə  də  ÜDM  istehsalı 
azalmışdı.  Belə  ki,  1938-d  ildə  müvafiq  göstərici  0,1  faiz 
olmuşdu.
İstehsalın  dövri  xarakteri  mənfəəti  artırmağa  can 
atan  və  müvafıq  olaraq  istehsalın  həddən  artıq  genişlən- 
məsi  ilə  müşahidə  olunan  artıq  kapital  istehsalmın  tə- 
zahür  formasıdır.  İstehsahn  böhranlı  şəkildə  azalması 
əsas  kapitahn  kütləvi  şəkildə  təzələnməsi  ilə  müşayiət 
olunur.  Bu  təzələşmə  iqtisadi  tərəddüdlərin  dövriliyinin 
əsasını  təşkil  edir  və  məhsuldar  qüwələrin  səviyyəsinin

---

artmasına,  kapİta.lın  təkrar 
i
steiısaluun 
yeni 
şəraitə  uy- 
ğunlaşmasma  dəlalət  edir.  Beləliklə,  böhranlar  təkrar  is- 
tehsal ilə bağh ziddiyətlərin (istehsal ilə istehlak  arasmda, 
istehsal  ilə  tədavül arasında ziddiyyətlərin) zorakıhq yolu 
ilə həll edilməsi formasıdır.
İnktşafın  gevri-barabərüvi.  İstər  kapİtalist  istehsal 
üsulunun  formalaşması  dövründə,  istərsə  də  bu  istehsal 
üsulunun  yetkin  formalaruıda  ayn-ayn  qərb  ölkələrində 
iqtisadi  inkişaf səviyyəsinin  qeyri-bərabər  olması  nəticə- 
sində  həmin  ölkələrin  həm  uıkişaf etmiş  ölkələr  altsiste- 
mınixı  daxilində,  həm  də  dünya  təsərrüfat  sistemində  və- 
ziyyəti  dəyişirdi,  Bu  amil  ilk  növbədə  həmin  altsistemin 
bütün  tərkib  elementlərinin  -   makroiqtisadiyyatın,  ayn- 
ayrı  sahələrin  və  müəssisələrin  inkişaf səviyyəsinin  qeyri- 
bərabər  olmasmda  təzahür  edir.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki, 
hər  bir  sistemə  daxil  olan  qeyri-yekcins  elementlər  bir- 
birilə  bağlı  olmaqla  bərabər,  nisbi  müstəqüliyə  malik  ol- 
duğuna görə  onlar  ayn-ayn amillərin  və  şərtlərin təsirinə 
məruz  qalırlar.  İqtisadi  İnkişafin  qeyri-bərabərliyi  çox 
müxtəlif  şəkillərdə  özünü  göstərir.  İnkişaf  sürətindəki 
fərqlər bu və ya digər altsistemə daxil  olan ölkələrm  inki- 
şaf səviyyəsini artıra da bilər, bu səviyyəni tarazlaşdura da 
bilər.  XX  əsrin  üdnci  yarısına  qədər  sənaye  cəhətdən  in- 
kişaf etmiş  ölkələr  arasmda  iqtisadi  inkişafm  qeyri-bəra- 
bərliyinin  güclənməsi  meyli  üstünlük  təşkü  edirdi.  Məsə- 
lən,  istehsahn  həcmimn  artması  üçün  ən  mühüm  amıl 
olan  əmək  məhsuldarhğmm  artım  göstəriciləri  arasında 
fərq  ən  qabaqcü  ölkəyə  nisbətən  orta  hesabla  0,43  faizə

---

bərabər  olmuşdur.  1913-1950-ci  illərdə bu meyl  daha  da 
güclənmiş, müvafıq göstəricilər arasmda fərq artaraq 0,57 
faizə çatmışdır.  Yalnız 5 halda əmək məhsuldarlığının sə- 
viyyəsinin  yaxşılaşması baş vermişdir:  1890-1913-cü illər- 
də  Kanadada  və  Finlandiyada,  1913-1950-ci  illərdə  Nor- 
veçdə,  İsveçdə  və  İsveçrədə.  Lakin bu proses  çox zəif ge- 
dirdi.
17,3.  Qüvv
0
 nwrkBzforinm üstünlükhri
Oüvva n&rkəzləri.  Son iki əsrdə texniki tərəqqini müəy- 
yənləşdirən  və  əmək  məhsuldarhğında  apancı  yerlər  tu- 
tan üç  ölkə  liderlik  etmişdir.  1580-cı  ildən  XIX  əsrin  əv- 
vəllərinədək sözügedən altsistemdə hamıdan irəlidə gedən 
Hollandiya idi.
XIX  əsrin əwəllərində  Britaniyada  pambıq  parça  is- 
tehsahnda,  komür  sənayesi  və  qara  metallurgiya  sahələ- 
rində  mühüm  texniki  irəliləyişlər  baş  verdi  və  bu  ölkə 
dünya iqtisadiyyatmda liderliyi ələ keçirdİ.
İlkin yığımla yanaşı satış bazarlannm  genişlənməsi də 
sənaye  istehsalınm  tərəqqisində  mühüm  rol  oynayırdı. 
Bütün dünyada hakimlik etmək iddiasında olan Britaniya 
uzun  sürən  gərgin  müharibələr  nəticəsində  yenİ  bazarlar 
əldə  etmişdi.  Ölkə  daxilində  tələbatın  sürətlə  artması  da 
öz  təsirini  göstərirdi.  1653-1797-ci  illər  ərzində  İngiltərə 
66 il dəniz müharibəsi etmişdi:  XVII əsrdə Hollandiya ilə,
XVIII  əsrdə isə  Fransa  ilə.  Özünün  qüdrətli  donanmasının 
və  yeritdiyi  merkantilizm  siyasətinin  köməyilə  Hollandiya-

---

nın  ticarət  sahəsində  üstünlüyünə  son  qoymuş  Britaniya 
Şimali  Amerikada,  eləcə  də  Vest-İndiyada,  Hindİstanda 
və  Braziliyada  ticarət  sahəsində  öz  inhisanm  bərqərar 
etmişdi.
Brİtaniyadan  əmtəə  ixracımn  demək  olar  ki,  2/3  his- 
səsı  toxuculuq  sənayesi  məhsullarınm  payına  düşürdü. 
Toxuculuq  sənayesində  əldə  edilən  yüksək  mənfəət  əv- 
vəlcə  Britaniya  iqtisadiyyatında,  sonra  isə  başqa  ölkələr- 
də  də  yeniliklərin  tətbiqinə  münasibətin  dəyişməsinə  kö- 
mək edirdi.  Bu ölkədə əmək məhsuldarlığının artım sürəti 
vaxtılə  Hollandiyada  olduğundan  yüksək  idi.  Britaniya 
sənayesinin  strukturu  sürətlə  inkişaf  edən  sektorlarda 
cəmləşmişdi.  Ölkədə  xidmətlər  sahəsi,  xüsusən  kommer- 
sıya,  bank  işi,  dəniz  daşımalan  ilə  bağh  xidmətlər  geniş 
inkişaf  etmişdi,  Bu,  Britaniya  iqtisadiyyatımn  açıqhğını 
və onun imperiya mövqelərİni qoruyub saxlamağa kömək 
edirdi.
Lakin əsas kapitalın artım sürətmə  görə əwəlcə ABŞ, 
sonra  isə  Fransa  da  İngiltərəni  üstələdi.  Əsas  kapitahn 
həcminin  ləng  artması  pul  qıtlığımn  nəticəsi  deyildi,  bu, 
ölkədən  kapital  axmı  ilə  bağlı  idİ.  Britaniyadan  çıxanlan 
kapitalm  həcmi  Almaniya  və  Fransadan  ixrac  edİlən ka- 
pitalın  ümumi  həcmindən  çox  idi.  Kapital  ixracınm  3/4 
hissəsi  Britaniya müstəmləkə imperiyasına və  Latın Ame- 
rikasına,  təqribən 20 faizi ABŞ-a yönəlmişdi.  1914-cü ildə 
Britanİyanm  ölkə  hüdudlarından  kənarda  əsaslı  vəsait 
qoyuluşunun  həcmi  ÜDM  göstəricisindən  1,5  dəfə  çox 
olduğu halda,  bu əməliyyatlardan əldə edilən gəlir ÜDM-

---