161
о
lunmasını nəzərdə tutmalıdır. Daha dоğrusu əsaslı risk altеr-
nativi dеdikdə, əldə оlunan praktik faydaların mümkün оla bi-
lən mənfi nəticələrlə müqayisəsi, həmin altеrnativin səmərə-
liliyinin оnun həyata kеçirilməsindən gözlənilən ziyanla tutuş-
durulması, iqtisadi, siyasi, mənəvi хaraktеrli maraqlara еhtimal
е
dilən təsirin nəzərə alınması əsasında оptimal zaman müddə-
tində sеçilmiş variantı nəzərdə tutulur.
Qеyd еtmək оlar ki, risklərin idarə еdilməsi və qiymət-
ləndirilməsi bazar münasibətlərinə хas оlmaqla yanaşı, Azər-
baycanda müvafiq mərhələlərlə və tədricən inkişaf еtməkdədir.
Bu, еyni zamanda, qiymətləndirmə еlminin tərkib hissəsi
о
laraq pеşəkar qiymətləndiricilər tərəfindən həyata kеçirilir.
О
na görə də, hazırda ölkəmizdə pеşəkar qiymətləndirmə fəaliy-
yətinin və еyni zamanda, risklərin qiymətləndirilməsinin
sığоrtalanmasına böyük еhtiyac vardır.
10.2. Risk və qeyri-müəyyənlik şəraitində
qəbul olunan qərarlarda şəxsiyyət amili
nsan iqtisadi prosesin əsas iştirakçısıdır, iqtisadiyyat
onun ehtiyacları sayəsində mövcuddur. qtisadiyyat ikinci, in-
san isə birincidir. Məhz bu səbəbdən müasir tədqiqatlarda insan
və onun davranışının təhlilinə daha çox yer ayrılır.
Risklərin mənfi nəticələrinin maksimum azaldılması,
risklərin bölüşdürülməsi və risklərin idarə olunması sahəsində
ixtsaslaşmanın artırılmasının mümkün yollardan biri iqtisadi
insitututların yaradılması və alqı-satqı müqavilələrinin risklər-
dən yayınmaq nöqteyi-nəzərindən maksimum əlverişli tərtib
olunmasıdır. Bu səbəbdən insanlar daim müxtəlif iqtisadi
institutlar yaratmaq və öz maraqlarına maksimum xidmət edən
sazişlər hazırlamaqla risklərin maksimum bölüşdürülməsinə,
diversifikasiyasına nail olmağa çalışırlar.
Risklərin bölüşdürülməsi qiymətli kağızların emissiyası
zamanı nəzərə alınan mühüm amillərdən biridir. Təsadüfi deyil
162
ki, məhz risklər nəzərə alınma səviyyəsinə görə qiymətli
kağızların müxtəlif növləri meydana çıxmışdır. stiqrazlar və
səhmlər – bir-birindən risklərin dərəcəsinə görə fərqlənir.
nvestorlar da investisiya qoyarkən hansı dərəcədə riski üzərinə
götürmələrindən asılı olaraq qiymətli kağızları seçirlər.
Son on illiklərdə qərarların qəbulunda elmi-texniki ye-
niliklərdən, innovasiyalardan istifadənin sürətinin və miqya-
sıının artması risklərin idarə olunmasını asanlaşdırmışdır. Bu-
nun səbəbi bazarda risklərin bölüşdürülməsi ilə əlaqəli bazarda
tələb və təklifdə baş verən dəyişikliklərdir. Telekommunika-
siya sahəsindəki yeni kəşflər, informasiya və maliyyə nəzəriy-
yəsinin işlənməsinın yeni metodları risklərin qəbulu zamanı
diversifikasiya və ixtisaslaşma üçün çəkilən xərcləri xeyli
azaltmışdır. Eyni zamanda, valyuta kurslarının, faiz dərəcə-
lərinin və məhsulların qiymətlərinin dəyişkənliyi risklərin idarə
olunması zamanı adekvat qərarların qəbul olunmasına tələbi
artırmışdır. Bu səbəbdən ötən əsrin 70-80-ci illərindən başla-
yaraq fyuçers, opsion, svopların sürətli inkişafını bazarın təsiri
ilə baş verdiyini izah etmək mümkündür.
Risklərin bazarın bütün iştirakçıları arasında bərabər
paylanılmasını iddia edən və yalnız fərziyyə olunan ideal bazar
reallıqda heç vaxt mövcud olmamışdır. Çünki real həyatda belə
bir vəziyyətin yaranması üçün çoxlu sayda amillər mövcuddur
ki, onları heç vaxt aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Bu
amillərdən ikisi daha əsasdır ki, onlar əməliyyat xərcləri və psi-
xoloji məsələlərdir.
Ə
məliyyat xərclərinə sığorta şirkətləri və fyuçers bazar-
larının fəaliyyət göstərməsi üçün, həmçinin, alqı-satqı müqavi-
lələrinin bağlanması və onların icrası üçün çəkilən xərclər da-
xildir. Bu təşkilatların fəaliyyətindən daxil olan gəlirlər, onların
yaradılması və fəaliyyətinə çəkilən xərclərdən artıq olmayınca
yaradılmır.
kinci amil olan, psixoloji probemlərə, ilk növbədə,
məsuliyyətsizlik və qeyri-əlverişli seçim daxildir. Məsuliyyət-
163
sizlik riskə görə edilmiş sığorta nəticəsində sığortalanmış şəx-
sin həmin riskə daha çox getməsi və ya gələcəkdə yarana
biləcək mənfi hadisənin qarşısının alınması üçün daha az cəhd
göstərməsi nətcəsində yaranır. Adətən, belə olan hallarda sı-
ğ
orta şirkəti həmin şəxslərlə əməkdaşlıq etməkdən imtina
edirlər.
Məsələn, sahibkar öz anbarını yanğından sığortalamaq-
la yanğına qarşı təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi istəyini
azaldır. Belə qabaqlayıcı tədbirlərin görülməməsi obyektdə
yanğın baş verməsi ehtimalını artırır. Və yaxud əgər anbarın
sığorta pulu onun bazardakı real dəyərindən artıqdırsa, anbar
sahibi özü obyekti yandıraraq sığorta şirkətindən sığorta
məbləğini ala bilər. Adətən, belə hallarda sığorta təşkilatları
sığorta məbləğini azalda və yaxud məbləği verməyə bilər.
kinci tip psixoloji problem olan əlverişsiz seçimə
sığortalanan insanların özlərinin riskə daha çox məruz qaldığını
düşünərək əlverişli olmayan seçim etmək məcburiyyətindən
yaranır. Məsələn, ömürlük alınan annuitet (ömrünün axırına
kimi illik əldə edilən faiz) və ya ömürlük rentaya (aylıq faiz
verilən müqavilə) baxaq. Sığorta şirkəti güman edir ki, bu tip
sığortanı alan adamlar, böyük ehtimalla, digər insanlar kimi
eyni müddət yaşayacaqdır.
Məsələn, hər hansı sığorta şirkəti bu tip sığortanı 60
yaşında təqaüdə çıxan insanlara verir. Əhalinin tərkibinə bax-
saq, insanları 3 qrupa ayırmaq olar: A tip insanlar təqaüdə
çıxandan sonra daha 10 il yaşayırlar, B tip insanlar 15 il, C tip
insanlar isə 20 il. Orta hesabla insan təqaüdə çıxdıqdan sonra
daha 15 il yaşayır. Əgər sığorta şirkəti bu tip sığortaya 15 il
yaşayanlara görə qiymət qoyarsa, tezliklə məlum olacaq ki,
onun müştərilərinın əksəriyyəti B və C tip insanlardan iba-
rətdir. Çünki A tip insanlar bu tip sığortanı onlar üçün əlverişli
olmayan seçim hesab edəcəklər.
Ə
gər sığorta şirkəti onun potensial müştərilərinin hansı
tip insanlardan ibarət olacağını əvvəlcədən bilsəydi və qoyduğu
Dostları ilə paylaş: |