228
tezliklə yatırılmasın ı arzulay ırd ı. Lakin düĢmən mövqeyində durmuĢ salnaməçi
cəlalilərin "əsilzade hər Ģeyə qalib gələn döyüĢçü, əyilməz cəngavər olduqların ı"
etiraf edirdi. Ġsgəndər bəy MünĢi də hərəkat iĢtirakçıların ı yüksək
qiymmətləndirirdi. Ara kel Təbrizli cə la lilər hərəkat ını sırf isla m hadisəsi kimi
təqdim etməyə can atmıĢ, onun xristianlar, o cü mlədən ermən ilər əleyhinə
yönəldiyini sübut etməyə çalıĢ mıĢdır. Lakin tarixi faktlar erməni müəllifın in bu
fıkrini təkzib edir.
Dövrün mənbələrində cəlalilərin uzun sürən mübarizəsinin nəticəsi haqqında
məlu matlara təsadüf olunmur. Gü man etmək o lar ki, iĢğalçıların Cənubi Qafqazdakı
hakimiyyəti möhkəmləndikcə 3 cəlalilər mübarizə meydanından sıxıĢdırılmıĢ və
xalq kütlələrinin azad lıq hərəkatı yeni formalar almıĢdı. Məlu mdur ki, Osman lı
sultanın qoĢunları tərəfındən məğ lub edilən cəlalilərin bir qis mi Səfəvi hökmdarı
ġah Abbasın himayəsinə sığın mıĢdı. 1608-ci ildə Ərzu ru m ətrafında 20 minlik
Osmanlı qoĢununa qarĢı son döyüĢdən sonra cəlalilər qızılbaĢlar ö lkəsinə pənah
gətirmiĢ, Çu xursəd hakimi Əmirgunə xan Qacar onların Azərbaycanda
yerləĢməsinə razılıq vermiĢdi. Səfəvi Ģahı cəsur və cəngavər cəlalilərin böyük
dəstəsindən həm tabe olmaq istəməyən kürd feodallarına, həm də Osman lı
dövlətinə qarĢı istifadə etmək istəyirdi. Lakin hökmdar cəlalilərdən qorxurdu.
Ġsgəndər bəy MünĢi Ģahın cəlalilərə ehtiyatlı, ikili münasibətini salnaməsinin bir
neçə yerində aydın Ģəkildə qeyd etmiĢdir. Salnaməçi cəlaliləri "özbaĢına və
hərəkətlərində ardıcıl olmayan" Ģəxslər kimi təqdim edir. "Böyük vəzir" Hatəm bəy
Ordubadi Ģahın göstəriĢi ilə Təbrizdə olan cəlaliləri siyahıya aldı. Ġsgəndər bəy
MünĢi qeyd edir ki, bu zaman Təbrizdə 1380 nəfər cəlali vard ı, daim mərkəzi
hökumətin nəzarəti altında saxlanırd ılar. Səfəvi sarayı Azərbaycanda yenicə
məskunlaĢ mıĢ ġərqi Anadolu cəlalilərin yerli cəlalilərlə b irləĢməsindən qorxurdu.
Lakin mənbələrdən məlu m olur ki, Anadolu cəlalilərinin öz daxilində vahid fıkir və
əməl birliy i yox id i. Hadisələrin gediĢi göstərdi ki, iki ilədək ġah Abbasa xid mət
edən Anadolu cəlaliləri hökmdarın münasibətindən narazı qalmıĢdılar. Osman lı
hakim dairələrinin təbliğatı, üsyançıların bağıĢlan ması haqqındakı vədlər, vətənə
qayıtmaq çağırıĢları da ö z nəticəsini verdi. 1610-cu ilin ortalarına doğru, 500
nəfərlik dəstə istisna olunmaqla, bütün Anadolu cəlaliləri Osman lı imperiyasına
qayıtdılar. Qalan cəlalilər I ġah Abbasa sədaqətini nümayiĢ etdirərək, Ali Divanın
Ģəxsi xid mətçiləri sırasına daxil olundular.
Cəlalilər hərəkatına baĢçılıq edən rəhbərlər arasında Koroğlu xüsusilə
seçilirdi. Koroğlu Ģəxsiyyəti və onunla əlaqədar hadisələr Azərbaycan folklorunda
özünün geniĢ əksini tapmıĢdır. Tarixi ədəbiyyatda Koroğlunun tarixi Ģəxsiyyət
olduğunu ilk dəfə qeyd edən Ġ.P.PetruĢevski olmuĢdur. "Koroğlu" dastanında adları
229
çəkilən qəhrəmanların da bir ço xu tarixi Ģəxsiyyətlərdir. Koroğlunun yaxın
silahdaĢları Dəli Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər və Tanrıtanımaz tarixi
qaynaqlarda cəlalilərin geniĢ Ģöhrətə malik rəhbərləri arasında yad edilir. QardaĢı
Qara Yazıcının əməlini davam etdirən Dəli Həsən 1602 -ci ilin fevralında ġərq i
Anadoluda cəlalilər hərəkatına rəhbərlik etməyə baĢladı. Lakin bu zamana qədər
cəlalilərin baĢçısı olmuĢ Qara Yazıcı 1603-cü ildə Osman lı sultanı tərəfınə keçdi.
Giziroğlu Mustafa bəy dastanda Koroğlunun ən yaxın silahdaĢı kimi təqdim
olunur. Müstəqil surətdə fəaliyyət göstərən cəlali dəstələrin in 25 rəhbəri arasında
onun adı Ģərəfli yer tutur. Digər bir cəlali rəhbərinin - Kosa Səfərin tarixi Ģəxsiyyət
olduğunu Ġsgəndər bəy MünĢi də təsdiq edir. Onun məlu matından aydın olur ki,
öncə cəlalilər hərəkatında iĢtirak edən, sonralar Ərzuru m hakimi olan Kosa Səfər
Osmanlı o rdusunun Azərbaycana yürüĢündə iĢtirak etmiĢ, osman lıların 1605-ci il
noyabrın 7-də Sufıyan yaxınlığındakı ağır məğ lubiyyətindən sonra əsir alın mıĢ və
edam o lunmuĢdur.
Folklor tədqiqatları, tarixi və ədəbi araĢdırmalar sübut edir ki, "Ko roğlu"
dastanının əsası XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində, Azərbaycanda cəlalilər
hərəkatının yüksəliĢi zaman ı o lmuĢdur. Bu hərəkat xalq qəhrəman ı Koroğlunun
Ģərəfli mübarizəsinin bütün mərhələlərin in ətraflı surətdə tədqiqi üçün xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. A zərbaycan Səfəv ilər dövlətin in Ġran dövlətinə çevrilməsinin
baĢlanğıcı. XVII əsrin əvvəllərinə qədər A zərbaycanın Os manlı imperiyasının
tərkib ində qalması Səfəv ilər dövlətinin gələcək taleyində mühüm dəyiĢikliklərə
Ģərait yaratdı. Azərbaycan ardı-arası kəsilməyən Osmanlı-Səfəvi hərbi toqquĢmaları
nəticəsində çox ağır vəziyyətə düĢdü. Osmanlı sancaqbəyilərinin və timar
sahiblərinin ölkədə iyirmi ilə yaxın ağalığı onun sərvətlərinin talan edilməsinə,
iqtisadi həyatın pozulmasına gətirib çıxardı. Öncə Səfəvilər dövlətinin mərkəzi olan
Azərbaycan XVII əsrdə aparıcı siyasi-iqtisadi ro lunu saxlaya b ilmədi və bu rol
tədricən Ġran ın daxili vilayətlərinə keçd i. A zərbaycan qızılbaĢ tayfaları və əyanları
xarici, daxili hərbi əməliyyatların gediĢində xeyli tələfat verdilər və zəifləd ilər.
1587-c i ildə Qəzv ində ta xta çıxan ġah Abbasın əsas vəzifəsi xarici iĢğalla ra
məruz qalan və daxildən parçalanan dövləti məhv olmaqdan xilas etmək idi. Bu
zaman A zərbaycan ərazisinin böyük 1 h issəsi osmanlıların, Xorasan isə özbəklərin
iĢğalı altında qalmıĢdı. Belə ağır Ģəraitdə ġah Abbas osmanlılarla sülh bağlamağ a
məcbur o ldu və diqqətini ölkədə siyasi sabitliyi bərqərar etməyə yönəltdi. Mərkəzi
hakimiyyətin nüfuzunu möhkəmləndirmək üçün Ģah ilk növbədə onu taxta çıxaran
Ustaclı və ġamlı qızılbaĢ əmirlərinə qarĢı amansız mübarizəyə baĢladı. QızılbaĢ
əmirlərin in himayəçiliyindən azad olmaq üçün ġah Abbas yerli Ġran əyanlarına
arxalandı. O, Azərbaycan qızılbaĢ əmirlərinin gücünü sarsıtmağa və onları