423
bağçaları"), "Bustan üs-səyahə" ("Səyahət bostanı"), "KəĢf ül-maarif‖
("Mərifətlərin kəĢfı") və bir ço x baĢqa əsərlərini yazmıĢdır. Həmin əsərlərdə
müĢahidə olun muĢ ölkələrin tarixin i, etnoqrafıyasını öyrən mək üçün qiymətli
məlu matlar vardır. H.Z.ġirvanin in elm sahəsindəki xid mətləri dünya alimləri
tərəfındən yüksək qiy mətləndirilmiĢ, o, görkəmli coğrafıyaĢünas, habelə tarixçi,
maarifpərvər, fılosof və Ģair kimi tanın mıĢdır.
H.Z.ġirvaninin kiçik qardaĢı Hacı Məhəmmədəli Şirvani Hindistan,
Ərəbistan, Əfqanıstan, Ġran, Ġraq, M isir, Türkiyə və s. ölkələri gəzmiĢ, öz
təəssüratmı "Həqiqət əl-həqaiq" ("Həqiqətlər həqiqəti") adlı əsərində əks
etdirmiĢdir. Hacı Məhəmmədəli ġirvani eyni zamanda tarixçi, fılosof, maarifpərvər
və Ģair olmuĢdur.
XVIII əsrin ikinci yarısı, XIX əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ Əbdürrəzaq bəy
tanınmıĢ tarixçi və Ģair idi. Təbriz xanı Nəcəfqulu xan ın 10 yaĢlı oğlu Əbdürrəzaq 16
il müddətində Kərim xan Zəndin yanında ġirazda girov saxlanılmıĢ və yalnız Kərim
xanın ölümündən sonra vətənə qayıda bilmiĢdir. Əbdürrəzaq bəy uzun müddət
Təbriz-Xoy xanlığ ının vəziri olmuĢdur. O, "Məaseri Sultaniyyə" ("Sultan abidələri"),
"Tarixi-Dənabilə" ("Dünbulilərin tarixi"), "Təcrübat əl-əhrr və tesəliyyət əl-əbrar"
("Azadələrin təcrübəsi və müqəddəslərin təsəllisi"), "Nigaristani-Dara" ("Dara
gülüstanı") və s. əsərləri yazmıĢdır. Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün onun
"Məaseri Sultaniyyə" və "Tarixi-Dənabilə" əsərləri xüsusilə böyük əhəmiyyətə
ma likdir. Birinci əsərdə XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və
Ġranda cərəyan edən hadisələr öz əksini tap mıĢdır. Yeganə nüsxəsi Ermən istanın
"Matenadaran" adlanan Əlyazmalar Ġnstitutunda hifz olunan ikinci əsərdə isə Dünbuli
tayfasının tarixi və mənĢəyi haqqında məlu mat verilmiĢdir.
Ədəbiyyat. QonĢu dövlətlərin hərbi qüvvələrinin Cənubi Qafqaza
soxulması, Nadir Ģahın hakimiyyəti və Azərbaycan xanlıqlarının qısa müstəqillik
dövrü ilə əlaqədar baĢ verən dramatik hadisələr Azərbaycan ədəbiyyatına böyük təsir
göstərmiĢdir.
XVIII əsr poeziyasının diqqətəlayiq xüsusiyyəti əsasən müxəmməs
formasında yazılmıĢ, dövrün gerçək hadisə və Ģəxslərinə həsr olunmuĢ irihəcmli
Ģeirlərin meydana gəlməsidir. Tarixi həqiqiliyi ilə seçilən bu əsərlər əsrin bir çox
hadisələrini və ictimai-siyasi həyatın faktlarını aydınlaĢdırmağa, dərk et məyə
kö mək ed ir. Bunlar XVIII əsr Azərbaycanlılarının taleyinə düĢən həyat sarsıntıların ın
bir növ aynasıdır.
Bir sıra əsərlərdə müəlliflər (məsələn, Zari) Nadir Ģahın siyasətinə, təyin
olunmuĢ ağır vergilərə, zülmə qarĢı öz qəzəbini bildirmiĢlər. Bu cür motivlər Ģair Şakir
Şirvaninin "Əhvali-ġirvan" əsərində daha aydın nəzərə çarpır. Özünü Sam M irzə
424
adlandıran bir Ģəxs Nadir Ģaha qarĢı çıxaraq ġa ma xı Ģəhərini tutur. Bu hərəkatı
boğmaq üçün göndərilən qoĢun, dinc Ģəhərdə qarıĢıqlıq və dağıntılar törədir, qədim
tikililər, çiçəklənən bağlar viran olur, günahsız insanlar məhv edilir. Bu faciəli
hadisələrin Ģahidi olan ġakir, Nadir Ģaha məktub formasında yazdığı mü xə mməsdə
doğma Ģəhərinin qismətinə düĢmüĢ bu bəlalardan danıĢır və hökmdarı ədalətə
çağıraraq zor iĢlədənlərin labüd cəza alacaqlarını vəd edird i.
Həcminə görə böyük olan ikinci əsər Ağa Məsih Şirvaninin yenə də
ġamaxıda baĢ vermiĢ hadisələrə həsr etdiyi mü xəmməsdir. O, 1749-cu ildə baĢ vermiĢ
hadisələrin real təsvirini verir. Təbiətcə avantürist olan, öz Ģöhrətpərəst məqsədlərinə
çatmaq naminə heç bir əməldən çəkin məyən Əhməd xan ġahsevən bir neçə xanı
aldadaraq ġamaxını zəbt etməyə və sonra da öz təsirini Azərbaycanın digər ərazilərinə
yaymağa cəhd göstərir.
ġamaxının tanınmıĢ Ģəxsləri öz növbəsində yardım üçün bir sıra feodal
hökmdarlara müraciət edirlər. Xanlar, o cümlədən qarabağlı Pənahəli xan, Ģəkili Hacı
Çələbi xan və b. onların köməyinə gəlirlər. Həlledici döyüĢ qəsbkarların
məğlubiyyəti ilə nəticələnir.
Əhməd xan öldürülür, onun və müttəfıqlərinin qoĢunu darmadağın edilərək
pərən-pərən salınır. Müəllifın rəğbəti bütünlüklə qalib lərin tərəfındədir, o, Əh məd
xan ı quldur hərəkətlərinə görə hiddətlə damğalayır və ədalət keĢiyində duran
qüvvələrin uğuruna sevinir.
Müxəmməs ço x dinamik tərzdə yazılmıĢ, hadisələr sürətlə və maraqla cərəyan
edir. QarĢı duran qüvvələrin düzülüĢünün, silah və manevrlərin, döyüĢün gediĢatının
müfəssəl təsviri verilmiĢ səhnələr xüsusilə diqqəti cəlb edir.
Ya radıcılığının bir hissəsini qulluq etdiyi ġəki xanlarına həsr etmiĢ Ģair Nəbi
Ģeirlərində Hacı Çələbi xanı, onun Nadir Ģaha qarĢı cürətli çıxıĢını və digər hərbi
Ģücaətlərini əks etdirən çoxlu faktiki material vermiĢdir. Burada ġəkinin adlı-sanlı,
tanınmıĢ, müdrik əyanları haqqında da bəhs olunur. Müxəmməslərin birində Nəbi
düĢmən hiyləsinin qurbanı olmuĢ Çələb inin oğlu AğakiĢi xanın faciəli ölü münü nəql
edir.
Ġncəsənəti himayə edən görkəmli ġəki xanı Ģair
Hüseyn xan Müştağa bir neçə
Ģair, o cümlədən Nəbi Ģeir həsr etmiĢdir. Onların sırasında Molla Vəli Vidadinin
"Müsibətnamə"si daha önəmlidir. Vidadi Hüseyn xanı düĢmən əhatəsində təsvir edir,
onu taxtdan salmaq üçün ən çirkin vasitələrə əl atan namərd əleyhdarlarını qəzəblə
damğalayır. MüĢtaqın obrazında Vidadi özünün ədalətli və vicdanlı hökmdar
haqqında arzusunu əks etdirmiĢdir.